محیط زیست مرزهای سیاسی را به رسمیت نمی‌شناسد

امروزه مسائل زيست محيطي از اهميت بسیار برخودار است، و دغدغه کنوني جامعه جهاني مي باشد. چرا که بروز خسارات زيست محيطي مي تواند موجب نقض حقوق بنيادين نسلهاي کنونی و آتي گردد.

از این‌رو باید به حقوق بين الملل محيط زيست و مسووليت دولتها و حدود آن در رعايت اين حقوق، توجه دوچنداني شود. تا حدي که دولتها را در رعايت آن به اندازه مسايل حقوق بشري مکلف سازد.

تخريب و آلودگي زيست محيطي، در بسياري از اشکال آن غيرقابل تحمل، غيرقابل جبران و غيرقابل بازسازي مي باشد.

انواع آلودگي هاي آب، خاک، هوا، صوتي، شيميايي، هسته اي، دريايي. غيره، آثار زيانباري براي انسان و محيط زيست دارند، به طوري که طي دهه های اخير به صورت بحراني بزرگ درآمده و زنگ خطر را براي بشریت به صدا درآورده است.

هدف از نوشته زیر نشان دادن اهميت جلوگیری از خسارت محيط زيستي، کاستن و برطرف کردن آلودگي زيست محيطي و بررسي مسووليت بين المللي دولتها در رابطه با آلودگي هاي وسيع عمدي و تخريب محيط زيست مي باشد.

مطالب این نوشتار برگرفته از سخنان دکتر جواد امین منصور (دیپلمات پیشین در نهادهای بین المللی) در نشست مجازی انجمن مسئولیت اجتماعی و محیط زیست در تاریخ ١۴ اردیبهشت ١۴٠١ و نیز منابع فارسي و انگليسي (کتب، مجلات، مقالات، فصلنامه ها و کنوانسيونها) و اينترنت است.

١-کنوانسیون رامسر( Ramsar Convention on wetland) مربوط به تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی، به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان متکی به آب است، کنوانسیون رامسر پیمان نامه ای بین‌المللی برای حفاظت از تالاب‌ها و حیوانات و گیاهان وابسته به آن‌ها (به ویژه پرندگان مهاجر) است که در سال ۱۳۴۹شمسی ١٩٧١ میلادی در شهر رامسر به امضا رسید.

در حال حاضر این پیمان ٢۴٣٩ تالاب به وسعت بیش از ٢.۵ میلیون کیلومتر مربع در ١٧٣ کشور را پوشش می‌دهد.
دولت ایران در سال ١٣۵۴ شمسی تالاب میانکاله را که جزو پنج تالاب اصلی کشور است در فهرست سایت رامسر ثبت نمود.

٢-کنوانسیون تنوع زیستی ( Convention on Biological Diversity) معاهده‌ای بین‌المللی با ١٩۶ دولت متعهد است که در ژوئن ۱۹۹۲ میلادی ( ١٣٧٢ شمسی) و در حاشیه برگزاری کنفرانس محیط زیست و توسعه ملل متحد در ریودوژانیرو برزیل به امضا رسید و در ۲۹ دسامبر ١٩٩٣ لازم‌الاجرا شد.

اهداف این کنوانسیون بر طبق مادهٔ یک آن عبارت از حفظ تنوع زیستی، استفاده پایدار از گونه‌ها و سهیم‌شدن عادلانه و برابر در مزایای حاصل از کاربرد منابع ژنتیکی، از جمله از طریق دسترسی مناسب به منابع ژنتیکی و انتقال صحیح تکنولوژی‌های مربوط، با در نظر گرفتن‌کلیه حقوق مربوط به آن منابع و تکنولوژی‌ها، همچنین از طریق تأمین مالی لازم می باشد.

٣-کنوانسیون حفاظت از گونه‌های مهاجر جانوران وحشی (Convention on Migratory Species) که به عنوان کنوانسیون بن نیز شناخته می‌شود. سندی است که بر پایه آن گونه‌های مهاجر در خشکی، آب، و هوا در گستره زندگیشان زیر حفاظت قرار می‌گیرند.

این کنوانسیون یک توافقنامه زیست‌محیطی است که به منظور پشتیبانی از حیات وحش و قلمرو جانوران در مقیاس بزرگ ارائه شده‌است. تاکنون بیش از ١٢٠ کشور از آفریقا، آمریکای جنوبی و مرکزی، آسیا، اروپا، و اقیانوسیه که در مسیر جانوران مهاجر قرار دارند به‌ آن پیوسته اند.

این کنوانسیون در ۱۹۷۹ میلادی (١٣۵٨ شمسی) به امضا رسید و در ۱۹۸۳ به اجرا گذاشته شد.کنوانسیون بن فهرست‌هایی از جانوران در معرض تهدید منتشر می‌کند که پیوست‌های یک (Appendix I) و دو (Appendix II) نامیده می‌شوند.

گونه‌های تهدید شده با خطر انقراض در پیوست یکم قرار می‌گیرند. تا ژانویه سال ۲۰۱۱ تعداد ۱۷۶ گونه در این پیوست درج شده‌اند گونه‌هایی که به همکاری بین‌المللی نیاز دارند یا از چنان همکاری سود فراوان می‌برند در پیوست دوم گذاشته می‌شوند.

۴- کنوانسیون تغییر آب و هوا در جریان اجلاس زمین در ریودوژینرو برزیل در ١٩٩٢ میلادی توسط رهبران کشورها و مقام‌های بلندپایه ۱۵۴ کشور دنیا امضا شد و از ۲۱ ماه مارس سال ۱۹۹۴ اجرای مفاد آن برای دولت‌های متعاهد الزامی ‌شد.

کنوانسیون تغییرات آب و هوا در ۲۶ ماده تدوین شده در حال حاضر دولت‌های متعاهد کنوانسیون تغییرات آب و هوا به ١٩٧ می‌رسد. از جمله اهداف اساسی نشست دولت‌های متعاهد (COP) نظارت بر اجرای مفاد کنوانسیون می‌باشد.

اولین جلسه دولت‌های متعاهد در سال ۱۹۹۵ در برلین برگزار گردید. سومین نشست دولت‌های متعاهد (COP3) در شهر کیوتو برگزار شد که نتیجه آن به‌ پروتکل کیوتو مشهور است.

(COP11) در مانتریال کانادا برگزار گردید و (COP15) در شهر کوپن‌هاگ، (COP17) در شهر بندری دوربان آفریقای جنوبی و (COP20) در شهر لیما پایتخت کشور پرو در آمریکای جنوبی برگزار شد که در آن نزدیک به ۱۵۰۰۰ تن از نمایندگان دولت‌های مختلف و موسسات شرکت کردند.

در جریان این نشست بیش از ۴۰۰ جلسه کوچک و بزرگ دیگر در راستای پروژه‌های تحقیقاتی نیز برگزار شد.

نشست دولت‌های متعاهد کنوانسیون تغییر آب و هوا (COP21) در سال ۲۰۱۵ در پاریس برگزار شد. این کنفرانس برای دست یافتن به یک راه حل اساسی و توافق جهانی در مورد تغییرات اقلیم با در نظر داشتن هشدار جهانی در باره بالا رفتن دو درجه‌ای دما بود.

اهداف این کنوانسیون دستیابی به تثبیت غلظت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر تا سطحی است که از دخالت خطرناک فعالیت‌های انسان با سیستم آب و هوایی جلوگیری کند. چنین سطحی باید در یک چارچوب زمانی کافی حاصل گردد تا اکوسیستم‌ها به طور طبیعی با تغییرات آب و هوا خود را وفق دهند و در این باره اطمینان حاصل شود که امنیت غذایی تهدید نمی‌شود و توسعه پایدار اقتصادی ایجاد می‌گردد.

بر اساس مفاد کنوانسیون کشورها باید برنامه‌های ملی و منطقه‌ای را برای تعدیل تغییرات آب و هوایی که به اساس انتشار گاز‌های گلخانه‌ای ایجاد می‌گردد تدوین و منتشر کنند و در مواردی که لازم است مورد اجرا و بازبینی قرار دهند و علاوه برآن، دولت ها عضو مکلف اند تا توسط وسایل پیشرفته از راه‌های ممکن گاز‌های گلخانه ای را کنترل کنند. هم‌چنان کشورهای متعاهد باید تجربیات علمی‌ و دست‌آورد‌های شان در مقابل با تغییر آب و هوا را با سایر کشورها به اشتراک بگذارند.

۵-توافق اقلیمی پاریس (Paris‎ Agheement)، که با نام پیمان نامه پاریس نیز شناخته می‌شود، یک پیمان نامه در چارچوب پیمان‌نامه تغییر اقلیم ملل متحد (UNFCCC) در رابطه با کاستن از انتشار گازهای گلخانه‌ای، سازگاری و امور مالی است که از سال ٢٠١۶ وارد مرحله اجرا شد.

متن توافق از سوی نمایندگان ۱۹۵ کشور طی کنفرانس تغییر اقلیم در پاریس مذاکره و با اجماع در ۱۲ دسامبر ۲۰۱۵ تصویب شد. در ۲۲ آوریل ۲۰۱۶ (روز زمین) در مراسمی در نیویورک برای امضا معرفی شد. تا کنون١٨٨ دولت به آن پیوسته اند.

۶-کنوانسیون تهران یا کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر ، معاهده‌ای منطقه‌ای میان کشورهای حاشیه دریای خزر است که به منظور حفظ محیط زیست و اکوسیستم دریای خزر توسط نمایندگان کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و فدراسیون روسیه در تاریخ ١٣ آبان ١٣٨٢ (۴ نوامبر ٢٠٠٣) در تهران به امضا رسید و در مرداد ماه ١٣٨۵ (اوت ٢٠٠۶) لازم‌الاجرا شد.

جمهوری اسلامی ایران امین این کنوانسیون است و مجلس شورای اسلامی ایران در تاریخ ١٠ خرداد ١٣٨۴ آن را به تصویب رسانده.

هدف از تصویب این کنوانسیون بر اساس ماده ٢ آن ” حفاظت از محیط زیست دریای خزر از کلیه منابع آلوده کننده از جمله حفاظت،‌ نگهداری، احیاء و استفاده خردمندانه و پایدار از منابع بیولوژیکی دریای خزر می باشد.” و اصول مهم حقوق محیط زیست شامل “اصل احتیاط” ، ” اصل پرداخت خسارت توسط آلوده کننده ” و “اصل دسترسی به اطلاعات مربوط به آلودگی” در روابط بین طرفها جاری است. این کنوانسیون فاقد سازوکار حل وفصل اختلافات اجباری است.

٧-فهرست ذخیره گاه یونسکو: منطقه حفاظت شده ای از محیط های زیستی آبی یا خشکی است که معرف یک یا چند ویژگی زیر می باشند:

١- نمونه های معرف از زیست بوهای طبیعی باشد.
٢-اجتماعات منحصر به فرد یا مناطقی که دارای سیما یا ویژگی های استثنایی هستند.
٣- نمونه هایی ازچشم اندازهای موزون و هماهنگ که در اثر استفاده های سنتی بوجود آمده اند.
۴- نمونه هایی از اکوسیستم های دگرگون یافته که قابلیت دستیابی به شرایط کم و بیش طبیعی را دارند.

هر ذخیره گاه زیست کره شامل سه منطقه است:

الف:منطقه کاملا“ حفاظت شده به نام منطقه امن یا هسته مرکزی یا Core zone که این هسته مرکز کنترل و نظارت پیوسته بر تغییرات زیست محیطی است.
ب:ناحیه ضربه گیر پیرامونی یا سپر حفاظتی یا Buffer zone که اجازه تحقیقات کنترل شده و برخی استفاده های دیگر در آن مجاز است.
ج:منطقه بینابینی بیرونی یا منطقه همکاری Transition zone که در آن استفاده های سنتی از زمین انجام می گیرد.

*منطقه انتخابی باید دارای شرایط ذیل باشد :

در حال حاضر ٧٢٢ ذخیره گاه در دنیا و ١٢٢ عضو و ١٣ ذخیره گاه در ایران با هدف حفظ گونه های گیاهی و حیوانی و بهره برداری پایدار بدون لطمه به زیست محیط و تالاب میانکاله ١٩٧۶ در یونسکو ثبت شد اند.

ذخیره گاه زیست کره ایران در فهرست یونسکو شامل موارد زیر می باشند:

١-ذخیره گاه زیست کره ارسباران با وسعت ۵۲,۰۰۰ هکتار (در استان آذربایجان شرقی)

٢-ذخیره گاه زیست کره ارژن و پریشان با وسعت۶۵,۷۵۰ هکتار (در استان فارس)

٣-ذخیره‌ گاه زیست کره گنو با وسعت ۴۹,۰۰۰ هکتار (در استان هرمزگان)

۴-ذخیره‌ گاه زیست کره گلستان با وسعت ۱۲۵,۸۹۵ هکتار (در استان‌های گلستان و خراسان شمالی)

۵-ذخیره‌ گاه زیست کره کویر با وسعت ۷۰۰,۰۰۰ هکتار (در استان سمنان)

۶-ذخیره‌ گاه زیست کره حرا و تالاب بین‌المللی خور خوران با وسعت ۸۵,۶۸۶ هکتار (در استان هرمزگان)

٧-ذخیره‌ گاه زیست کره دریاچه ارومیه با وسعت ۴۶۲,۶۰۰ هکتار (در استان آذربایجان غربی)

٨-ذخیره‌ گاه زیست کره میانکاله با وسعت ۶۸,۸۰۰ هکتار (در استان مازندران)

٩-ذخیره‌ گاه زیست کره توران با وسعت ۱,۰۰۰,۰۰۰ هکتار (در استان سمنان)

١٠-ذخیره‌ گاه زیست کره دنا (در استان کهگیلویه و بویر احمد)

١١-ذخیره‌ گاه زیست کره تنگ صیاد (در استان چهار محال و بختیاری)

١٢-ذخیره‌ گاه زیست کره هامون (در استان سیستان و بلوچستان)

١٣-ذخیره‌ گاه زیست کره کپه‌ داغ (در استان خراسان شمالی)

ایران به جهت انتشار گازهای گلخانه ای در رده هفتم دنیا پس از چین با ۲۵٫۹۳٪ – ایالات متحده آمریکا با ۱۳٫۸۷٪ – اتحادیه اروپا با ١۶٫٧٨٪ – هند با ۶٫۴۳٪ – روسیه با ۴٫۸۶٪ – ژاپن با ۲٫۹۹٪ و در رده سوم آسیا پس از چین-هند است.

در صورتی که انتشار گازهای گلخانه ای در جهان افزایش یابد عواقب آن همچون خشکسالی، ریزگردها، بیابان‌زایی، بالا آمدن سطح آب دریا و اقیانوس ها، فرسایش سواحل و تغییر الگوهای بارشی و غیره که محصول آن گونه‌های گیاهی و جانوری و زندگی انسان دچار تهدیدات جدی تری خواهد شد.

احداث مجتمع پتروشیمی در نزدیکی تالاب میانکاله باعث می شود در کارکرد طبیعی تالاب با اهمیت بین المللی میانکاله اختلال ایجاد شود و علاوه بر آن انتشار گازهای گلخانه ای توسط صنایع آلوده در کشور افزایش یابد.

این آلودگی مضرات فراوانی برای اکو سیستمی تالاب میانکاله و نیز افزایش گرمایش زمین دارد.

با توجه به تاسیس این صنعت در منطقه میانکاله دولت ایران در حفاظت از تالاب میانکاله و حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر قصور نموده و تعهدات بین المللی و ملی خود را زیر پا خواهد گذاشت.