تنبور ، مهم‌ترین بخش مقام‌ های موسیقی حقانی است

به گزارش حرف آنلاین ؛ مقام‌های حقانی به سه قسمت مقامات قبل از پردیور (دوره های بهلول ، باباناوس و شاه خوشین) ، پردیوری و مقامات بعد از پردیور(دوره های سید فرضی و شیخ امیر ، آتیمور ، سید براکه ) تقسیم می شود.

مهم‌ترین بخش مقام‌های حقانی ، تنبور محسوب می‌شوند و دارای تقدس خاصی بین یارسان (اهل‌حق) می باشند.

بخشی از مقامات حقانی دارای متر آزادند مانند “طرز ، شاه خوشینی ، عابیدنی ، شیخ امیری” که در مراسمات مذهبی همراه با اشعار مذهبی (کلام) توسط مقام خوان اجرا می شود و در این اجراها معمولا مقام خوان و تنبور نواز یک‌نفر می باشد.

بخش دیگر مقام ها داری ریتم یا دور (ادوار ایقاعی) بوده و با همراهی افراد حاضر در مراسم خوانده می شود به این صورت که افراد حاضر سر بندی ثابت را بهدصورت ترجیع بند تکرار می کنند و بسته به ریتم مقام اجرا شده افراد حاضر در مراسم با دست زدن مقام خوانی می کنند.

در اصطلاح محلی به این مقام ها “هی چَپ” (چَپ در کردی به معنی دست زدن می باشد) می گویند.

معرفی ساز تنبور

تنبور، سازی زهی زخمه ای با دسته ای بلند است که درمیان سازهای سنتی ایران ازجایگاه عرفانی و معنوی خاصی برخوردار است.

این ساز را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می نوازند و جنس کاسه و صفحه آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو است.

تنبور کهن ترین سازی است که دسته ای بلند وکاسه ای گلابی شکل دارد و سازی بزرگتر از سه تار که از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و۲ الی ۳ سیم دارد و درواقع سازی عرفانی وحماسی است و از آن برای نواختن قطعات حماسی استفاده می‌شود.

تاریخچه تنبور

یافته های باستان شناسی و پیکره های نقش شده از نوازندگانی تنبور به دست برتخته سنگ ها نشان از قدمت دیرینه این ساز عرفانی در ایران دارد که ازجمله این اسناد مهم می‌توان به مجسمه ای در حوالی مقبره دانیال نبی واقع درشوش اشاره کرد.

به طور دقیق نمی‌توان زمان دقیق اختراع این ساز را تعیین کرد و کاربرد واژه تنبور در متون فارسی میانه و پهلوی و ‌… نشان از نواختن این ساز در دوران اشکانی وساسانی در ایران است.

درواقع می‌توان با مستندات تاریخی ثابت کرد، ساخت تنبور از قرنها پیش از ظهور اسلام در ایران رواج داشته است.

نوازندگان به نام تنبور

از سازندگان معروف تنبور، نریمان (آسوری تبار)، اسداله فرمانی ساکن گهواره و استاد چیره دست سعید ذوالنوری را می‌توان نام برد که هرکدام تنبورهایی با صدای خاص خود را ساخته اند ولی هیچ کدام از سنت قدیمی تنبورنوازی خارج نشده اند.

در طول سالیان متعدد تنبور نوازانی به نام در این سرزمین باستانی زیسته اند که از جمله  سید خلیل عالی نژاد، سید امراله شاه ابراهیمی، سید آرش شهریاری، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی، مظفر برنجی، رامتین کاکاوندی وعلیرضا فیض بشی پوررا میتوان نام برد.

درویش امیر حیاتی، نخستین تنبورنوازی است، که توانست اشعار فارسی را برروی قطعات ساز تنبور استفاده کند.

علی اکبر مرادی که از اودر مجله Sing Line   به عنوان ۵۰ نوازنده برتر دنیا و از مشاهیر کُرد یاد شد و در کنگره جهانی مشاهیر کُرد در سال ۱۳۹۸ به وی نشان شهروند طلایی اعطا شد.

همچنین میتوان از کیخسرو پورناظری، بنیانگذار گروه شمس به همراه فرزندانش تهمورس وسهراب نام برد.

انواع تنبور

تنبور قوچانی، شیروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز ازجمله نام هایی هستند که تنبور با آن شناخته می‌شود و نواختن این ساز با شکل‌های مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.

تنبور بر اساس شکل ظاهری به دو قسمت تنبور کاسه‌ای و تنبور چمنی تقسیم می شوند و تنبور کاسه ای ، تنبوری یک تیکه است که ساخت این نوع تنبور بسیار مشکل است و تنبورهای قدیمی همه از این نوع اند و تنبور چمنی همان ترکه‌ای است و کاسه آن از تکه‌های چوب درست شده است.

مزیتی که تنبور چمنی به کاسه ای دارد، این است که ساخت و تعمیر آن راحت‌تر است.

تنبور دارای شکمی گلابی شکل ودسته ای نسبتا بلند است که ۱۳ الی ۱۴ پرده بر دسته آن بسته می‌شود.

مقامات تنبور

مقام های تنبور به سه دسته پردیوری، کلام یا حقانی تقسیم می شوند و اساسی‌ترین بخش موسیقی تنبور، به سرودهای دینی اهل حق که تنها با تنبور و آواز اجرا می‌شود، مرسوم است و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقام‌ها هستند.

هرکلام متن معینی دارد و این متون از گفته‌ها و سروده‌های بزرگان اهل حق بوده که توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می‌شوند.

گروهی از مقام‌های کلام دارای متر آزادند و حالت دعا و مناجات و عبادت دارند و گروهی نیز دارای اوزان فراخ و کند هستند و سربند ثابتی دارند، یعنی یک بیت شعر که خاص آن مقام بوده به صورت ترجیع بند بعد از هر بیت شعر توسط سر کلام خوانده می‌شود و توسط گروه کلام خوان همراه کف زدن تکرار می‌شود.

در بعضی از آن‌ها ریتم تا حدی کند است که فقط سر کلام‌ها و افراد ماهرتر در گروه می‌توانند آن را حفظ کنند.

این مقام‌ها حالتی عارفانه با سرور و مستی ایجاد می‌کنند و گروه دیگری از مقام‌های کلام دارای وزن تندتر هستند که سربند ثابتی نیز دارند و به علت ریتم تندتر، حالت ذکر و سرمستی و سرور ایجاد می‌کنند.

به گزارش حرف آنلاین ؛ مقام های تنبور گردش ملودی و فواصل خاص و اوزان منحصر به فرد در موسیقی تنبور خاص این ساز است و باعث به وجود آمدن مقام های متنوع و مختلف شده است و در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۵۶ مقام آن مربوط به مقام های حقانی یا کلام است.