بی‌نقشه در دنیای داده‌ها؛ مازندران و فرار نخبگان فناورانه

ساری-الناز پاک نیا: در سال‌های اخیر، استان مازندران بیش از همیشه شاهد پدیده‌ای نگران‌کننده است: خروج آرام اما مداوم نیروهای متخصص و نخبه به پایتخت یا کشورهای دیگر. این روند، که ریشه در شکاف میان ظرفیت انسانی و فرصت‌های شغلی دارد، در حوزه‌هایی چون هوش مصنوعی، داده‌کاوی، برنامه‌نویسی و فناوری اطلاعات ابعاد جدی‌تری به خود گرفته است.

در حالی‌که در دانشگاه‌های مازندران، هر سال صدها دانشجو در رشته‌های مرتبط با فناوری اطلاعات، علوم داده و هوش مصنوعی فارغ‌التحصیل می‌شوند، بازار کار استان هنوز درگیر مدل‌های سنتی اشتغال است. بسیاری از مدیران بخش دولتی و حتی خصوصی، هنوز «هوش مصنوعی» را صرفاً پدیده‌ای تزیینی یا وارداتی می‌دانند؛ نه ضرورتی برای تحول ساختاری در اقتصاد محلی.

اما واقعیت این است که آینده‌ی اشتغال، بدون درک و بهره‌گیری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی، به‌سرعت از دسترس استان‌هایی چون مازندران خارج خواهد شد. مشاغلی مانند طراح الگوریتم‌های بومی برای گردشگری هوشمند، تحلیلگر داده‌های کشاورزی، متخصص اتوماسیون صنعتی، طراح چت‌بات‌های بومی برای خدمات عمومی، یا توسعه‌دهنده سامانه‌های پیش‌بینی اقلیمی نه فقط نیاز امروز که ضرورت فردای مازندران‌اند.

با وجود چنین ظرفیت‌هایی، خلأ برنامه‌ریزی منطقه‌ای به‌وضوح احساس می‌شود. مازندران هنوز «نقشه اشتغال هوش مصنوعی» ندارد. نه شتاب‌دهنده‌های تخصصی، نه مرکز داده استاندارد و نه اکوسیستم نوآوری پایدار که بتواند جوانان متخصص را در استان نگه دارد. نتیجه روشن است: نخبه‌ای که امروز با کمترین هزینه در دانشگاه بومی آموزش دیده، فردا یا در تهران جذب شرکت‌های فناوری می‌شود یا از مسیر مهاجرت بین‌المللی، سرمایه انسانی خود را از استان جدا می‌کند.

جلوگیری از خروج نخبگان فناورانه نیازمند نگاهی تازه از سوی مدیران استانی است. مازندران می‌تواند و باید به‌جای تمرکز صرف بر گردشگری فصلی، به سمت توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنیان و دیجیتال برود. ایجاد پارک فناوری هوش مصنوعی، حمایت هدفمند از استارتاپ‌های بومی، تعریف پروژه‌های هوش مصنوعی در بخش‌های کشاورزی، محیط‌زیست، گردشگری و خدمات شهری می‌تواند نقطه آغاز این تغییر باشد.

اگر امروز مشاغل جدید در حوزه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی در مازندران تعریف نشوند، فردا نه‌تنها نخبگان، بلکه آینده‌ی توسعه‌پذیر استان نیز از دست خواهد رفت. هوش مصنوعی فقط ابزار پیشرفت نیست؛ معیار بقا در دنیای رقابت‌محور آینده است.

مازندران با وجود داشتن دانشگاه‌های توانمند، نیروی انسانی تحصیل‌کرده و حتی ظرفیت‌های گسترده در حوزه‌هایی چون گردشگری هوشمند، کشاورزی دیجیتال و مدیریت محیط‌زیست، هنوز فاقد نقشه جامع تحول دیجیتال است. در چنین شرایطی، برگزاری سالانه‌ی الکامپ بدون راهبرد مشخص، بیشتر به یک مراسم تکراری بدل شده است تا به سکوی جهش فناورانه.

استانی که به سرعت در حال از دست دادن نخبگان خود به مراکز دیگر است، نمی‌تواند با نمایش‌های کوتاه‌مدت فناورانه دل خوش کند. مازندران نیازمند یک نقشه راه دیجیتال، مراکز داده، صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر و زیست‌بوم واقعی نوآوری است، نه صرفاً نمایشگاه‌هایی برای گذران چند روز.

نبود مراکز داده، شتاب‌دهنده‌های تخصصی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و ساختار منسجم برای حمایت از ایده‌های فناورانه، مازندران را در وضعیت تعلیق نگه داشته است. جوانان نخبه‌ی استان، که در رشته‌های فناوری تحصیل می‌کنند، چاره‌ای جز مهاجرت به تهران یا خارج از کشور نمی‌یابند. نتیجه این می‌شود که سرمایه انسانی مازندران، به جای ساختن آینده در داخل، در بیرون از مرزهای استان به کار گرفته می‌شود.

واقعیت این است که مازندران درگیر نوعی دوگانگی فناورانه است: از یک‌سو دانشگاه‌ها و نخبگان پرشماری دارد، و از سوی دیگر، بازار کار فناورانه‌ای که متعلق به بیرون از استان است. وقتی جوان متخصص، هیچ فرصت شغلی متناسب با دانش خود در استان نمی‌یابد، طبیعی است که مقصد بعدی‌اش تهران یا مهاجرت بین‌المللی باشد.

به این ترتیب، هر سال بخش بزرگی از سرمایه انسانی مازندران در قالب فرار نخبگان فناورانه از دست می‌رود؛ همان جوانانی که می‌توانستند هسته‌های نوآوری و شرکت‌های دانش‌بنیان محلی را بسازند. اگر نمایشگاه الکامپ و سایر رویدادهای فناورانه استان به‌جای تقلید از مدل‌های پایتخت‌محور، به سمت تقویت زیست‌بوم نوآوری بومی بروند، این چرخه می‌تواند معکوس شود.

در حالی که جهان با سرعت به سمت اقتصاد مبتنی بر داده و الگوریتم حرکت می‌کند، در مازندران هنوز فناوری اطلاعات»به‌عنوان ابزار اداری و هوش مصنوعی به‌عنوان پدیده‌ای تزئینی شناخته می‌شود. مدیران بسیاری هنوز درکی روشن از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برای تحول در بخش‌های کلیدی استان ندارند؛ درحالی‌که همین فناوری می‌تواند در کشاورزی، گردشگری، محیط‌زیست، مدیریت شهری و حتی خدمات اجتماعی تحولی واقعی ایجاد کند.

تعریف مشاغل جدید در این حوزه، تنها یک ضرورت فناورانه نیست، بلکه یک الزام توسعه‌ای و اجتماعی است. بدون آن، مازندران نه فقط از مسیر تحول دیجیتال عقب می‌ماند، بلکه مهم‌ترین سرمایه‌اش یعنی نیروی انسانی متخصص را نیز از دست خواهد داد.

در حال حاضر، هیچ برنامه‌ مشخصی برای تعریف، طبقه‌بندی و حمایت از مشاغل جدید در حوزه فناوری اطلاعات در سطح استان وجود ندارد. نه نهادهای متولی اشتغال و نه دستگاه‌های برنامه‌ریزی، تصوری از عناوینی مانند تحلیلگر داده‌های کشاورزی، طراح الگوریتم‌های بومی گردشگری، متخصص هوش مصنوعی در پیش‌بینی اقلیم، یا طراح سامانه‌های هوشمند شهری ندارند. این غفلت، مازندران را به مصرف‌کننده فناوری تبدیل کرده است، نه تولیدکننده آن.

برای عبور از این وضعیت تدوین نقشه شغلی دیجیتال استان بر پایه نیازهای واقعی بخش‌های کشاورزی، گردشگری، شهری و صنعتی، حمایت مالی و زیرساختی از استارتاپ‌های بومی فعال در حوزه هوش مصنوعی و داده و ایجاد پیوند میان دانشگاه‌ها و بازار کار از طریق پروژه‌های تحقیقاتی کاربردی و مراکز نوآوری ضروری است.