شب یلدا؛ سنتی که باید دوباره شناخت

گروه اجتماعی_ شب یلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان بین غروب آفتاب
از ۳۰ آذر یا آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی یا نخستین روز زمستان اطلاق می‌شود.

ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام شب یلدا را جشن می‌گیرند. این شب در نیم‌کره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن زمان به بعد طول روز بیش‌تر و طول شب کوتاه‌تر می‌شود.

مصطفی باقریان جلودار در گفت‌وگو با خبرنگار حرف مازندران با بیان اینکه مراسم شب یلدا (شب چله) از طریق ایران به قلمرو رومیان راه یافت و جشن (ساتورن) خوانده می‌شد، گفت: واژه “یلدا” به معنای “زایش زادروز” و تولد است.

این دکترای جامعه شناسی افزود: ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند.از این رو به دهمین ماه سال دی (دی در دین زرتشتی به معنی دادار و آفریننده) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.

وی تصریح کرد: در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا واژه Sareda, “سَرِدَ” یا “سَرِذَ” که مفهوم (سال) را استفاده می‌کند، خود به معنای “سرد” است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.

باقریان جلودار ادامه داد: سفره شب یلدا، “میَزد” نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، “لُرک” که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی “اورمزد” و “مهر” یا خورشید برگزار می‌شد.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور خاطرنشان کرد؛ روز پس از شب یلدا یا یکم دی ماه را خورروز “روز خورشید” و دی گان؛ می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود.

وی گفت: فردوسی به استناد منابع خود، یلدا و خور روز، را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران “کیانیان که از سیستان پارس برخاسته بودند” نسبت داده و در این زمینه از جمله گفته است؛ که ما را ز دین بهی ننگ نیست، به گیتی، به از دین هوشنگ نیست، همه راه داد است و آیین مهر، نظر کردن اندر شمار سپهر.

باقریان جلودار اذعان داشت: با تمام این احوالات يلدا يک رسم باستانی ايرانی است که حتی در دوران شيوع کرونا نيز اهميت برگزاری آن برای مردم از واجبات به حساب می‌آيد، اما شرايط کشور متفاوت‌تر از سال‌هاي گذشته است و مردم بايد در تنهایی و قرنطينه بلندترين شب سال را در خانه به شادی بنشينند.

این دکترای جامعه‌شناسی همچنین اضافه کرد: هر آيينی که در امروز و فردای ما هويت تاريخی و ملی ما را تقويت کند، مهم و حياتی است. ماهيت آيين‌های ايرانی عموما شادی‌افزا و بار معنايی مثبت و انرژی‌بخش دارد، اغلب اين آيين‌ها همين يلدا از طبيعت و زندگی الهام می‌گيرند و از غم‌گستری به‌دور است.

وی با بیان اینکه يلدا انگيزه‌ای بزرگ برای گرمی و محبت به خويشان و دوستان در خود نهفته دارد، تصریح کرد: اين شب زيبای ما ، حلقه خانواده ايرانی را به شعله مهرآفرينی گرم می‌کند چندان که گویی ما ايرانيان را در برابر سه ماه سرمای پيش رو گرمی و اطمينان می‌بخشد.

باقریان جلودار گفت: اين ميهن ديرپا و اين ملت کهن‌بنيان، هويت و آيين‌های سترگ و پرمعنای خود را از ميان هزاره‌های سخت و طوفانی تا امروز با خود آورد و به فرزندان خود سپرد و ما اينک وارث و هم نگاهبان اين رسم ارزشمنديم.

این جامعه‌شناس گفت: همه اقوام ايران و نيز وارثان تمدن ايرانی در ديگر واحدهای سياسی همجوار، اين شب و اين يلدا را گرامی می‌دارند و بدين بهانه عشق می‌پراکنند و مهر می‌افشانند، در اين سال خاص گرچه همه ما ايرانيان و همه جهانيان به اُفت و آفت “کرونا” گرفتار آمديم، ولی اين نيز بگذرد. وجدان جمعی ما ايرانيان حتس از کرونا نيز تجربه‌ای متفاوت می‌آفريند و درون‌مايه هويت ايرانی خود را در اين شرايط و هر شرايط ديگر صيقلی می‌دهد و جاودانه می‌کند.

وی ادامه داد: ما اين همه را مديون زنان و مردان وطن‌دوست هستيم که آن‌ها از ما و با ما هستند، پزشکان، پرستاران و همه متخصصان و کارکنان بهداشت و درمان وطن را می‌گويم که اکنون سرداران محافظ اين سرزمين‌اند و ما نيز به قامت بلند و همت بی‌گزند ايشان اميدواريم. اينک ماييم و يک ايران پر از اتحاد و اعتماد، در خانه و خيابان‌، خُرد و کلان. اکنون که به توصيه پزشکان وطن “در خانه ماندن” ايمنی و الزامی است، ما نيز چنين کنيم، براس اجتناب از سرايت “کرونا” و به حمايت از خود و آن‌ها و همه، اين يلدا را دور از هم و در فضای مجازی گرامي می‌داريم.

باقریان جلودار تاکید کرد: در خانه می‌مانيم و غزل “حافظ” و سرود “ای ايرانی می‌خوانيم و می‌دانيم که “جدايی‌های ناگزير اين يلدا و اين روز و شب‌ها بشارت همگرایی در فرداهای بهتری است که پيش رو داريم، چون ما ايرانی هستيم. ما ايرانيان، در آستانه زمستان، بی‌ترس، بی‌ياس، با عزمی به بلندای تاريخ بزرگ، در سايه‌سار فرهنگ صد رنگ خود و اين بار نيز بر اهريمن جهل و تاريکی بيماری غلبه کرده و چيره می‌شويم. از اين يلدا تا يلدای ديگر، از اين شب تا فردای ديگر.

وی همچنین بیان کرد: در شب یلدا فارغ از ریشه و خاستگاه تاریخی، همه اعضای خانواده دور هم جمع می‌شویم، به بهانه این شب کمی انار می‌خوریم و بعد هم به دیوان حافظ تفألی می‌زنیم و غزلی را که می‌آید، به سود خودمان، شرح و تفسیر می‌کنیم و یکی دو ساعتی بگو بخند داریم.

باقریان جلودار گفت: شب یلدا، چه بیانگر تولد حضرت مسیح باشد و چه سنتی مانوی، در میان خانواده های ایرانی کارکرد خوبی دارد و دست کم بهانه‌ای است تا اعضای خانواده‌ها، به جای چشم دوختن به تلویزیون یا سر فرو کردن در گوشی‌های خود، دور هم جمع شوند؛ به طنز و طیبت یا حتی جدی فال حافظی بگیرند؛ درباره آینده و برنامه‌های خود گفت‌وگو کنند و ساعتی خوش باشند. همین یک کارکرد کافی است تا این سنت نگهداشته شود.

این دکترای جامعه‌شناسی عنوان کرد: یلدا شبیه هر آیین دیگری شکلی از پیشگیری و درمان فرهنگی و اجتماعی است تا از راه گفت‌وگو و اندیشیدن به سلامتی و بهروزی دست یابیم. آیین‌ها برخلاف ظاهرشان که گویی با عقلانیت سازگار نیستند، بسیار سنجیده، حساب شده و دقیق و با کارکردهای مشخص برای زندگی و سلامت جمعی شکل گرفته و به مرور همراه با تغییرات زندگی تغییر کرده‌اند.

وی با بیان اینکه یلدا فرصتی است که انسان دیده و ساخته شود تا در میان انبوهی از اشیا و کالاها گم و نابود نشود، گفت: یلدا فرصتی برای اندیشیدن به سلامت جسم و روح و تقسیم شادی‌ها برای همه است، آیین‌ها به‌طور تاریخی برای این ساخته شده‌اند تا فضاهایی برای تامل و خلاقیت باشند.

باقریان جلودار اضافه کرد: در دنیای متجدد امروز، دانش‌آموختگان وظیفه دارند که در آیین‌های جمعی در کنار صنعت و اقتصاد و تجارت اندکی هم به انسان‌ها بیندیشند، لحظه هایی آیینی و فرهنگی فرصت هایی هستند که بدانیم درمان می‌تواند از درون همدلی‌ها و هم سخنی‌های جمعی ما شکل گیرد.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور تاکید کرد: یلدا باید شب گفت‌وگوهای ما باشد تا از این لحظه‌های خلاق برای سخن گفتن از انسانیت و فرهنگ و تاریخ استفاده کنیم، آیین‌هایی جمعی همانند شب یلدا با رعایت پروتکل بهداشتی می‌تواند مثل یک واکسیناسیون روانی ،افسردگی ،رنج و مشقت آن‌ها را در شرایط سخت این روزها التیام ببخشد.