خسارت سیل میراث مدیریت بعد از بحران

فرهاد شرف پور: از نامش به خوبی پیداست سیلاب، بلایی که جزو «حوادث غیر مترقبه» محسوب می شود، یعنی اینکه بی خبر می آید، ویران می کند، موجب سردرگمی افراد به خصوص مسئولان مربوطه می شود، اما می شود با مدیریت بحران و برنامه ریزی از خسارت های سنگین جانی و مالی آن کاست.

یافته های پژوهشی اخیر از سوی کارشناسان دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح نشان می دهد که درصد بالایی از آنچه که به عنوان حوادث غیر مترقبه در کشور رخ می دهد ناشی از دخل و تصرف انسان در محیط پیرامون است.

تغییر کاربری اراضی، ساخت و ساز، از بین بردن پوشش گیاهی، تخریب جنگل ها و مراتع و ساخت و ساز غیراصولی جاده ها، بارندگی های زیاد، اختلاف از سطح دریا و شیب زیاد اراضی در استان های شمالی کشور به ویژه مازندران، گیلان و گلستان وقوع سیلاب را در این مناطق تسریع بخشیده است.

وقوع سیلاب با فصول پرباران در ایران ارتباط زیادی دارد به طوری که این پدیده در فصل پاییز و زمستان بیشتر از دیگر فصل های سال به وقوع می پیوند و به تعبیر نیروهای امدادرسان زاییده عوامل مختلفی از جمله عوامل طبیعی و انسانی است و به منظور کاهش این پدیده طبیعی باید دخالت های انسان را در طبیعت مدیریت و کنترل کرد.

سیل علت اصلی تلفات و خسارات ناشی از مخاطرات آبی محسوب شده و به علت توزیع جغرافیایی رودخانه ها و نواحی ساحلی و نیز گرایش عمومی مردم به ساخت و سازهای غیر مهندسی در این نواحی، یکی از شایع ترین مخاطرات طبیعی در ایران است.سیل به طور کلی حاصل بارش های سنگین، طوفان متعاقب رعد و برق و سایر باران های سیل آسا و نیز طوفان های دریایی رخ می دهد و علاوه بر این، شکستن سدها و دیوارهای ساحلی رودخانه ها نیز موجب وقوع سیل می شود.شرایط آب و هوایی، نزدیکی مناطق شهری و روستایی به رودخانه ها و سدها، عوامل فیزیکی مختلف، دخالت های انسان در طبیعت و عوامل غیرطبیعی از جمله دلایل وقوع سیل در کشور هستند.در ایران و جهان سیل ها را به دو دسته «سیل ناگهانی» (حاصل بارش سنگین در مدت کوتاه) و «سیل معمولی» (حاصل بارش طولانی مدت در حوزه رودخانه معین) تقسیم می کنند.

سیل ناگهانی به علت بارش شدید مقادیر زیادی باران یا شکستن سد یا خاکریز ذوب شدن ناگهانی یخچال های طبیعی روی می دهد، سرعت این سیل بسیار زیاده بوده، به طوری که می تواند تخته سنگ های بزرگ را جابجا، درختان را ریشه کن و موجب تخریب ساختمان ها شده و پل ها را مسدود کند.

در این نوع سیلاب ارتفاع آب به حدود 4 تا 6 متر می رسد. به طور معمول این نوع سیلاب قدرت کشندگی دارد که اگر ارتفاع آب به حدود 60 سانتی متر برسد، به راحتی خودروهای سواری با جریان سیل جابجا می شوند، باران های شدید منجر به سیل ناگهانی ممکن است موجب رانش زمین شده و مخاطرات ثانویه ای را نیز به وجود بیاورند.

در حالی که «سیل ناگهانی» در عرض چند ساعت روی می دهد، «سیل معمولی» نوعی بحران دوره ای طولانی مدت است که چندین روز ادامه دارد که انواع مهم این نوع از سیلاب، سیل رودخانه ای، سیل ساحلی و سیل شهری هستند.

طوفان ها، موج گرما، آتش سوزی جنگل ها، و سیلاب بزرگترین عوامل ایجاد خسارت های اقتصادی و تلفات انسانی محسوب می شوند؛ اما آموزش عموم مردم و مدیران دستگاههای ذیربط و مدیریت در بحران، بهترین راه برای جلوگیری از خسارت و تلفات بیشتر و ساماندهی حوادث غیرمترقبه است.

مدیریت در بحران در سیلاب 90 درصد از تلفات جانی را کاهش می دهد و به ساماندهی مصدومان و بازماندگان حوادث سرعت می بخشد.موضوع مدیریت بحران در سیلاب همیشه مطرح بوده است اما آیا ما در این زمینه آموزش های لازم را به مدیران بحران و مسئولان استانی داده ایم، پاسخ این پرسش هم مثل همیشه کلمه «خیر» است، چرا که کشور ما در زمینه آموزش دچار ضعف است و برنامه آموزشی مدونی را در حوزه مدیریت بحران در حوادث غیر مترقبه نداریم و با نبود هماهنگی بین دستگاه های مختلف رو به رو هستیم.

در سال های اخیر و با توجه به وقوع چندین سیلاب ویرانگر در استان گلستان در سال 1380 با تلفات انسانی بیش از 500 کشته و مفقود، استان تهران (دربند و تجریش) در سال 1366 با تلفات انسانی بیش از 300 کشته و مفقود، نکا در سال 1378، ماسوله 1377، تهران و مازندران 1394، شهرکرد 1387، ایلام 1394 و قم 1388برنامه متمرکزی برای مقابله با این گونه حوادث غیر مترقبه و آموزش پیشگیری و مقابله با آن به صورت جدی در کشور در نظر گرفته نشده و فقط توجه به بازسازی بیش از مدیریت در بحران، مطرح است.

در بسیاری از کشورهای دنیا و کشورهای توسعه یافته این نکته مهم و حائز اهمیت است که ستاد بحران در حوادث غیر مترقبه کشور باید دارای چارچوب، برنامه خاص و مشخصی داشته باشد و این چارچوب های عملی، اجرایی و آموزشی باید از مرکز به پیرامون و دیگر شهرستانها و روستاها از طریق شوراهای شهری و روستایی منتقل و عمل شود.

طبق تجربیات نیروهای متخصص سازمان های امدادرسان در حوادث غیر مترقبه باید برنامه جهانی جامع مدیریت بحران را که دارای برنامه پایه برای شناسایی و ارزیابی خسارت است را با استفاده از توان عملیاتی و واحدهای عملیاتی برای مرحله مقابله و امدادرسانی در سیلاب های مخرب و ویرانگر آماده و مهیا کرد.

بر اساس این برنامه، راه و ترابری، ارتباطات، مهندسی در امور فنی مختلف، آتش نشانی، اطلاعات و برنامه ریزی، مراقبت جمعی، پشتیبانی منابع، پزشکی، مدیریت مواد خطرناک، غذا و مدیریت انرژی به ترتیب همراه با نیروهای آموزش دیده باید از نخستین گروه های آماده و حاضر در این گونه حوادث غیر مترقبه باشند.

اما برای رسیدن به این شرایط در کشور، افزایش هماهنگی با سازمان های مختلف، آموزش مدیران عالی رتبه بحران، برگزاری دوره های آموزش های همگانی برای کارکنان ادارات و عموم مردم می تواند راهگشا، مهم و حائز اهمیت باشد.

همچنین می توان با اقناع افکارعمومی و توجیه مردم، آموزش خبرنگاران و اصحاب رسانه و ایجاد سامانه های هشدار زودهنگام سیل و مخاطرات آن را کنترل و کاهش داد.می توان برای کاهش مرگ و میر و عوارض ناشی از حوادث غیر مترقبه از جمله سیل و نظایر آن طوری برنامه ریزی کرد که در هر خانواده ایرانی یک امدادگر مجرب و آموزش دیده حضور داشته باشد تا در مواقع بروز شرایط اضطراری عمومی و پیچیده انواع حوادث و سوانح طبیعی، غیر طبیعی و انسان ساخت احتمالی در کنار خانواده خود به ارائه خدمات خود امدادی بپردازد تا دیگر شاهد اعلام تلفات و خسارات جانی و مالی از سوی رسانه های جمعی پس از وقوع چنین حوادثی نباشیم.

بارندگی شدید همراه با سیلاب روزهای جمعه و شنبه هفته جاری در 4 استان گلستان، گیلان، مازندران و خراسان شمالی خسارات زیادی به بخش های مختلف زیربنایی، راههای ارتباطی، تاسیسات برق رسانی ، آبرسانی و بناهای مسکونی منطقه وارد کرده است، مدیریت بحران می توانست شدت و میزان این خسارات را کم کند.