جنگل‌های هیرکانی در انتظار گردشگری مسئولانه

آزاده بابانژاد : جنگل‌های هیرکانی ثبت جهانی شده‌اند و یک جهان مالک آن است. بسیاری از گردشگران دنیا و بومی‌ها رغبت می‌کنند که از این موزه طبیعی دیدن کنند. بنابراین گردشگری در منطقه حفاظت‌شده بر اساس ضوابط یونسکو باید شکل بگیرد، این بازدیدها اگر مدیریت‌شده، آگاهانه و مسئولانه باشد، به حفاظت از جنگل‌ها و از طرفی اقتصاد پایدار خواهد انجامید. جنگل‌های هیرکانی دومین اثر طبیعی ایران پس از کویر لوت است که در  فهرست میراث جهانی ثبت‌شده است.بخشی از جنگل‌های هیرکانی در کشور آذربایجان قرار دارد و نماینده این کشور با اشاره به تلاش دولت آذربایجان برای ثبت میراث، ابراز تأسف کرد از این‌که نتوانستند این پرونده را به‌صورت مشترک با ایران ارائه دهند.تا پیش‌ازاین، ایران ۲۳ اثر تاریخی و طبیعی ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو داشت که شامل ۲۲ اثر تاریخی و یک اثر طبیعی (بیابان لوت) می‌شد و اکنون، با ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، شمار این آثار به عدد ۲۴ رسیده است.به گفته حجت‌الله ایوبی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران؛ به‌زودی کمیسیون درمجموع تاکنون بیش از ۱۰۹۰ اثر طبیعی، فرهنگی، ترکیبی و منظر فرهنگی از ۱۶۷ کشور در فهرست جهانی یونسکو جای گرفته است. از جنگل‌های هیرکانی با نام «موزه طبیعی» و «فسیل زنده» نیز یاد می‌شود، گاهی از آن به‌عنوان «یادگاری از نخستین دوره جنگل، روی زمین» «پیرترین یا قدیمی‌ترین جنگل دنیا در ایران»، و «بازمانده‌ای از دوران سوم زمین‌شناسی و عصر یخبندان» نیز یاد می‌کنند.

روز پنجشنبه 5 مهرماه مصادف با روز گردشگری بود که بنا به پیشنهاد یکی از همکاران خبری، با مجری‌گری “انجمن گردشگري روشنگران سرزمين هيركان” با استقبال اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران برای سفر به منطقه حفاظت‌شده‌ مهمی در بخش دودانگه ساری یعنی جنگل‌های هیرکانی باهدف “بررسي نقش ثبت جهاني جنگل‌هاي هيركاني در توسعه گردشگري” آماده شدیم.

راه طولانی بود و برای رسیدن به مقصد لحظه‌شماری می‌کردیم. از جاده‌های پیچ‌درپیچی گذشتیم که در شمال و جنوب آن‌هم ابهت و شکوه خالق و هم دست‌اندازی‌های بی‌حدوحصر اشرف مخلوقات را می‌دیدیم!

آتش‌زدن کاه و کلش و دود نیمه‌غلیظی که به سمت جاده می‌آمد خوشایند نبود، ظاهراً هنوز کشاورزان با این موضوع که آتش‌زدن پسماند کشاورزی در مزارع به مواد آلی خاک و محیط‌زیست ضربه می‌زند؛ کنار نیامدند…. ما دعا می‌کردیم که ای کاش! ریشه برخی سنت‌ها مانند ریشه کاه و کلش‌هایی که آتش می‌زنند، از بین برود!

… بگذریم، مناظر زیبای بخش دودانگه در ارتفاع بالای 1000 متر بسیار دیدنی است و وقتی از ارتفاع به پایین نگاه می‌اندازی فریبایی کوه و دشت و دامنه و جنگل را همچون رؤیایی می‌پنداری که گویی نظیرش را تنها در قصه‌ها و افسانه‌ها می‌یابی.

از روستاهای کوچک و بزرگ گذشتیم و درجایی به نام «سنگده» متوقف شدیم، تا اینجا حدود 100 کیلومتر طی شده بود و تا حدودی خستگی در چهره‌ها نمایان بود اما می‌دانستیم که پایان این راه، ما را به نقطه‌ای بی‌نظیر خواهد رساند.

بار دیگر حرکت آغاز شد. ما در ابتدای جنگل‌های بولا بودیم که بخشی از میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی‌ست، 35 کیلومتر از جاده سنگی پیموده شد. وقتی ماشین‌ها متوقف شدند در مقابل خود آبشار بلندی را دیدیم که تابه‌حال نظیرش را ندیدیم.

مقصد این سفر آبشار زیبای «اوبن» در دل جنگل‌های هیرکانی و منطقه بولا بود؛ این آبشار آهکی و چشم‌نواز در دل جنگل، طبیعتی بکر و تماشایی را به‌وجود آورده است که خلقت بی‌نظیر آفریدگار یکتا را در آن می‌بینی. درخت افرای زیبایی در میان یکی از آبشارها با ریشه‌های تنومندی که خاک را در آغوش گرفته و از خنکای آبشار سرزنده و شاداب است، تصویر رؤیایی را خلق کرده است.چند گردشگر در اطراف آبشار حضور داشتند، با توجه به اینکه ورود به این منطقه دارای محدودیت‌های خاصی است و بیشتر به‌صورت هدفمند صورت می‌گیرد، تعداد گردشگران بسیار اندک است و شاید این اتفاق خوبی باشد تا گردشگری آگاهانه صورت بگیرد.

نفس‌کشیدن آن‌هم با اکسیژن خالص در انبوه درختان منطقه بهتر از هر دارویی می‌توانست تو را سرحال و شاداب کند، آن‌سوی آبشار نیز آبشار زیبای دیگری را می‌دیدی که از لابه‌لای درختان و سنگ و خزه‌ها شکوهی دیگر داشت.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران – ساری در جمع خبرنگاران، گریزی به اهمیتی که جنگل‌ها در گردشگری پایدار و حساب‌شده دارند زد و گفت: باید از این طبیعت منحصربه‌فرد نهایت استفاده را ببریم. اکنون نیز گردشگران وارد منطقه می‌شوند و از طبیعت زیبا استفاده می‌کنند. ما به دنبال این هستیم که گردشگری به جایگاه خاص خود برسد تا جایی که هر گردشگر حافظ محیط‌زیست و منابع طبیعی باشد.

سیدمحسن موسوی تاکامی با اشاره به راه سختی که برای ثبت جنگل‌های هیرکانی در میراث جهانی یونسکو طی شده، معتقد است که این نعمت الهی و این فرصت استثنایی را باید قدر بدانیم و اینکه باید چه میزان از آن حفاظت و حراست کنیم؛ کاری است که آحاد مردم باید دست‌به‌دست هم داده و انجام دهند. این مدیر طبیعت دوست از تلاش سازمان حفاظت محیط‌زیست مخصوصاً تشکل‌های مردم‌نهاد، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و سازمان جنگل‌ها و مجموعه جهاد کشاورزی در ثبت جنگل‌های هیرکانی قدردانی کرد.

* 14 سال؛ راهی که برای ثبت جنگل‌های هیرکانی طی شد

رئیس اداره مهندسی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران – ساری که برای به ثبت رسیدن جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی پیگیری‌های زیادی داشته و اطلاعات خوبی از منطقه جنگلی تحت حفاظت بولا دارد؛ می‌گوید: سایت بولا بخش عمده‌ای از منطقه حفاظت‌شده بولاست که 29 هزار و 860 هکتار مساحت آن است، بیش از 13 روستا متصل به این جنگل هستند.

محمد عموزاد که گویا دل‌خوشی از تبلیغات درباره مناطق بکر را ندارد و برای سخنانش مثال بارزی چون “چشمه سورت” را می‌آورد؛ معتقد است که ابتدا باید جوامع محلی را نسبت به حساسیت این منطقه منحصربه‌فرد آموزش بدهیم تا حافظان خوبی برای آن باشند و موضوع سایت بولا و مناظر منحصربه‌فرد آن را آرام‌آرام معرفی کنیم.

او تأکید دارد که گردشگر زمانی می‌تواند در این منطقه پای بگذارد که سفرش آگاهانه و مسئولانه باشد، گردشگر باید در دل جنگل نهایتاً چادر برپا کند و آن‌هم درجاهای خاصی که تعیین‌شده‌اند.عموزاد می‌گوید: فعلاً برنامه‌ای برای منطقه حفاظت‌شده بولا در مرحله اجرایی نداریم و کماکان موضوع حفاظت و صیانت از آن ادامه دارد.

این کارشناس منابع طبیعی با تأکید بر اینکه یونسکو شاخص‌هایی را در اختیارمان قرار می‌دهد و بر اساس آن عمل خواهیم کرد؛ این را هم گفت که خارج از برنامه نمی‌توانیم کاری انجام بدهیم و لذا ابتدا باید منطقه ثبت‌شده را در سه زون مجزا تقسیم‌بندی کنیم تا هدف اصلی یعنی حفاظت و بهره‌برداری پایدار محقق شود.

وی با اشاره به اینکه تمامی جنگل‌های پهن‌برگ غیر از تعداد معدودی نابودشده‌اند، اذعان می‌دارد که از همین رو جنگل‌های هیرکانی را مادر جنگل‌های جوان اروپا و شمال آمریکا می‌دانند.

رئیس اداره مهندسی اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران – ساری با اعلام اینکه 5 تیپ کلان اقلیمی در جنگل‌های هیرکانی شناسایی‌شده است؛ این اقلیم‌ها را شامل مدیترانه‌ای، خشک، نیمه‌مرطوب، خیلی مرطوب و مرطوب برشمرد.

عموزاد در پایان بار دیگر از راه 14 ساله‌ای که برای ثبت جنگل‌های هیرکانی طی شده و درزمانی نیز از ثبت آن جلوگیری شده است گفت و حفاظت از آن را به‌عنوان گنجینه‌ای ملی یک امر ضروری دانست.

 * گروه‌های محدود و آموزش‎دیده وارد مناطق حفاظت‌شده شوند

رئیس هیات مدیره انجمن صنفی راهنمایان گردشگری مازندران نیز در این تور رسانه‌ای همراه خبرنگاران بود، او بومگردی و اکوتوریسم را جزیی لاینفک از مازندران عنوان کرد که هیچ رهگذری نمی‌تواند حتی لحظه‌ای نشستن در مناظر بسیار دیدنی شمال را از دست بدهد.

مرتضی حاجی‌زاده جنگل‌های زیبای شمال را یکی از مناطقی دانست که جاذبه بسیار زیادی داشته و گردشگران بسیاری را نیز به سمت خود می‌کشاند اما استفاده از این طبیعت، باید ساماندهی‌شده و برنامه‌محور باشد.

او مانند بسیاری دیگر از کارشناسان حوزه گردشگری معتقد است که مازندران برای موفقیت در گردشگری و گردشگری پایدار و کاربردی و اقتصادی باید از گردشگری انبوه خارج شود و این اتفاق هدفمند صورت بگیرد.این راهنمای گردشگری می‌گوید: ما نباید به دنبال حجم زیادی از گردشگر به مناطق گردشگری و تفریحی باشیم؛ نیازمند گردشگر کم با ورودی مناسب هستیم که معیشت پایداری را برای جوامع محلی رقم بزند.حاجی‌زاده ممنوعیت ورود آفرود به جنگل‌های بولا را اتفاق خوبی عنوان کرد که در پی ثبت جنگل‌های هیرکانی در فهرست جهانی شدت بیشتری یافته و قابل‌تقدیر است. رئیس هیات مدیره انجمن صنفی راهنمایان گردشگری مازندران در پایان بار دیگر تأکید کرد که گردشگری در مناطق تحت حفاظت تعریف خاص خود را دارد و باید گروه‌های محدود و آموزش‌دیده وارد این مناطق شوند.

پس از استراحت و گشتی کوتاه در اطراف آبشار اوبن و دیدن مناظر زیبا، راه بازگشت را در پیش گرفتیم. دیدن مناظر پایین‌دست درراه بازگشت به‌ویژه اینکه در سراشیبی قرار داشتیم، بسیار دل‌چسب و روح‌نواز بود. هنوز صدای آبشار در گوشم طنین‌انداز است و عظمت درختان سربه‌فلک‌کشیده و استوار را فراموش نخواهم کرد.

وقتی خبر می‌رسد که بخشی از یک جنگل آتش‌گرفته است؛ دل هر انسان آگاه و بیداری به درد می‌آید، به‌ویژه اینکه این آتش‌زدن‌ها از روی قصد و نیت باشد. و من با خود فکر می‌کنم انسان باید به چه درجه‌ای از تنزل ماهوی برسد که چیستی خود را از یاد ببرد و هستی بخشی از طبیعت خدادادی را از او ساقط کند!

امید که نه‌تنها جنگل‌های هیرکانی که حالا بخشی از هویت جنگل‌ها و میراث جهانی هستند؛ بلکه هر موهبت الهی و طبیعی را ارج نهیم و در دل‌ها ثبت کنیم. و امید که هرکدام از ما حافظان همیشگی طبیعت باشیم و این اندیشه را به نسل‌های پس از خود نیز انتقال دهیم که گردشگری زمانی حالمان را خوب می‌کند که با طبیعت دوستی و احترام به آن ترکیب و تنیده باشد.