ضرورت تغییر راهکارهای سنتی دفن و امحاء زباله در خطه سبز؛ بازیافت، شاه‌کلید شکست غول زباله

روزبه مفیدیان: امروزه یکی از مهمترین شاخص های زندگی بشری حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی است. به گونه ای که برطرف کردن خسارات ناشی از پسماند از جمله آلودگی محیط زیست و انقراض آبزیان دریایی را از وظایف خود می داند. پسماند در لغت به هر نوع ماده جامد، گاز و مایعی به غیر‌ از فاضلاب که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم از فعالیت انسان حاصل شده و از نظر تولید کنندهزائد تلقی می شود، اطلاق می شود. روی آوردن به سبک زندگی شهر نشینی و فرهنگ مصرف گرایی سبب شده است که تولید پسماند افزایش چشمگیری پیدا کند. همچنین پسماندهای ایجاد شده درصنعت که حاوی مواد سمی و سرطان زا هستند یک تهدید جدی برای زندگی بشر محسوب می شوند. در گذشته و حتی در بعضی از کشورهای کنونی پسماندها یا در خاک دفن شده یا در طبیعت در مناطقی نزدیک شهرها انبار می شوند اما پس از مدتی سوزانده می شوند. همه این راه ها آسیب هایی را به همراه دارد و باعث فرسایش خاک، آلودگی هوا، از بین رفتن طبیعت و محیط طبیعی برای حیاط وحش می شود. بروز آلودگی در دریای خزر، وجود زباله در تمامی شهرهای مازندران و بخصوص شهرهای ساحلی و توریستی و مشکلات زیست محیطی از موضوعاتی بوده که در چند سال اخیر به چالش اصلی برای مسئولان و مردم استان مازندران تبدیل شده است.

بطور کلی سه روش عمده برای دفع پسماند شهری وجود دارد.

۱- دفن:این شیوه مزایایی همچون هزینه پایین احداث، و در دسترس بودن فضای کافی بخصوص در مناطق کویری برای دفن دارد. از معایب این روش می توان به تولید گازهای گلخانه ای، نشت شیرابه به سفره های آب های زیرزمینی و آلوده کردن آنها و خارج کردن مواد با ارزش از چرخه مصرف اشاره کرد. دفن زباله در ساحل محمودآباد و دفن زباله در جنگل های چهاردانگه مازندران از مثال های عینی هستند.

۲- زباله سوز:نیروگاه های زباله سوز از کم آلاینده ترین روش های دفع زباله به شمار می رود. اما طراحی این سیستم از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا سوخت مصرفی دارای ترکیب ثابت و مشخصی نیست و کنترل حرارت ایجاد شده بسیار حائز اهمیت است. باید توجه داشت که در ایران ترکیب زباله ها نسبت به سایر کشورها بسیار متفاوت است. در ایران سهم مواد آلی که ارزش حرارتی و قابلیت اشتعال کمی دارند در زباله شهری قابل توجه است و در نتیجه این روش در کشورمان پربازده نخواهد بود. نیروگاه زباله سوز نوشهر که اسفند گذشته توسط معاونت محترم علمی ریاست جمهوری به بهره برداری رسید از این دسته می باشد.

۳- بازیافت:اقتصادی ترین و منطقی ترین راهکار برای دفع پسماند شهری بازیافت است. بازیافت به آماده سازی مواد برای استفاده مجدد گفته می شود. بازیافت تنها شاخص موردنیاز برای سیستم پیشرفته و کارآمد مدیریت زباله نیست ولی مؤلفه‌ای کلیدی به حساب می‌آید و می‌تواند راهکاری مطمئن برای پیشرفت سیستم مدیریت زباله در اختیار قرار دهد. بازیافت از به هدر رفتن منابع سودمند و سرمایه های ملی جلوگیری می کند و مصرف مواد خام و مصرف انرژی را کاهش می دهد. منشا اصلی مواد بازیافتی یا به عبارتی بازیافتنی ها، منازل مسکونی و صنایع هستند. برای آسانتر کردن امر بازیافت معمولا دو نوع جداسازی مواد صورت می گیرد که تفکیک در مبدا و تفکیک در مقصد نام دارند. تفکیک در مبدا در سطح شهر و خیابان ها و فروشگاه ها از طریق سبدها و سطل های جداسازی مواد انجام می شود ولی برای تفکیک در مقصد مکان ویژه ای به نام مرکز بازیافت مواد در نظر گرفته می شود. یکی دیگر از جنبه های سودمند بازیافت تولید برق است. به طوری که هر ۱۰۰ تن زباله می تواند تا یک مگاوات برق تولید کند و روشنایی یک شهرک کوچک را تامین کند.

وبسایت داده‌های آماری اتحادیه اروپا، نشان می‌دهد که تولید زباله شهری در این اتحادیه در سال ۲۰۱۷ رقمی معادل ۴۷۸ کیلوگرم به ازای هر فرد بوده است. این رقم به رقم مشابه در سال پیش از آن (یعنی ۴۸۶ کیلوگرم به ازای هر فرد) نزدیک است که در کل رشدی نسبی را در تولید زباله نشان می‌دهد. اما تولید زباله در کشورهای مختلف یکسان نبوده و برخی سهمی بسیار برجسته در تولید زباله داشته‌اند. رفتار با زباله های زائد شهری در کشورهای اروپایی غالبا به روش های گوناگون انجام می‌گیرد. برای نمونه در سال ۲۰۱۷ از کل زباله تولید شده در اتحادیه اروپا ۳۰ درصد بازیافت شد، ۱۷ درصد به کود تبدیل شده، ۲۸ درصد سوزانده شده و ۲۴ درصد آن دفن گردیده است. در آلمان، زباله یک فرصت تجاری است که از طریق آن شرکت‌های آلمانی می‌توانند به سوی رشد اقتصادی جهانی حرکت کنند. این کشور مدت زمانی طولانی صرف کسب اعتبار در زمینه سازماندهی، اثربخشی و مهندسی این بخش در سطح جهانی کرده است.

زباله‌ها در آلمان به طور کامل بازگردانی می‌شود و طبق برنامه‌ریزی‌ها تا سال ۲۰۲۲ این کشور به طور کامل از تمامی پسماندهای خود به منظور تولید انرژی بهره خواهد برد. البته راه‌اندازی این سیستم نیاز به سرمایه بیشتری نسبت به سیستم سنتی دارد ولی به دلیل تولید انرژی از مواد بازیافتی، با صرفه‌جویی سالانه چهار میلیارد و ۱۲۱ میلیون دلار  همراه خواهد بود.

سوئد از جمله کشورهای پیشگام در زمینه بازیافت است به طوری که به علت کمبود زباله مجبور به وارد کردن آن از کشورهای همسایه است. در این کشور تنها یک درصد زباله های خانگی قابل بازیافت نیست. در حالی که این رقم در کشورهای اروپایی به ۳۸ درصد می رسد. همچنین سوئد با استفاده از دستگاه های بسیار پیشرفته زباله ۲۰ درصد از برق مورد نیاز دستگاه های گرمازای کشور و نیز برق برای ۲۵۰ هزار خانوار از ۴ و نیم میلیون خانوار را تامین می کند.

در آمریکا تلاشها برای کاهش زباله‌های خانگی و تجاری تحت نظر آژانس محافظت از محیط زیست آمریکا (EPA) انجام می‌شود.  امروزه آمریکا ۲۸ درصد زباله‌های خود را بازیافت می‌کند که این میزان در ۲۰ سال گذشته تقریباً ۳ برابر شده است.

گام اول پس از کاهش زباله تفکیک است، چراکه چگالی زباله در ایران بالای ۳۰۰ کیلوگرم بر مترمکعب و دارای رطوبت بالا و همچنین به سرعت باعث فساد و تجدید پذیری هستند در حالی که در کشورهای صنعتی اروپا به علت خشک بودن و بسته بندی مناسب محصولات زباله ها از وزن پایین تری برخوردارند. در بیشتر شهرهای ایران تفکیک و بازیافت زباله توسط افراد غیرمرتبط و غیرمسئول انجام می شود. به این صورت که مواد سمی و خطرناک را بدون هیچگونه مدیریتی در جداسازی جمع آوری کرده و در کارگاه های غیرمجاز به شکل ظروف پلاستیکی و جعبه های بسته بندی مواد غذایی به بازار عرضه می کنند.

یکی دیگر از معضلات امروز کشورمان دفن نامناسب زباله و ایجاد آلودگی ناشی از آن می باشد. جمع‌آوری و دفن غیر بهداشتی زباله، خطرات زیادی ازنظر انتشار بیماری‌های واگیردار و همچنین تولید حشرات و ناقلان بیماری‌های مختلف دارد. این کار باعث از بین رفتن اراضی به صورت مستقیم و از بین رفتن قسمت های دیگر بصورت غیرمستقیم به دلیل ایجاد آلودگی در آن منطقه می شود. همانطور که گفته شد، دفن نامناسب موجب آلودگی آب های زیرزمینی می شود که این موضوع در مناطق پر جمعیت نظیر تهران و اصفهان و تبریز و شیراز که دارای سفره های آب های زیرزمینی بسیاری هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. متاسفانه اکثر شهرهای ایران از داشتن یک محل دفن بهداشتی مناسب که با اصول مهندسی طراحی شده باشند محروم‌ اند.

از لحاظ وزنی کاغذ ۳۶ درصد و پلاستیک ۱۱ درصد از زباله های جامد شهری را شامل می شوند. پس بازیافت این گونه مواد از اهمیت بالایی برخوردار است. به تازگی محققان دانشگاه پلی تکنیک تهران توانستند از بازیافت کاغذ باطله صحافی ها میکروسلولز  و سپس نانوسلولز استخراج کنند. بنابراین کاغذ باطله به عنوان یک پتانسیل در ترمیم بافت استخوان در علم مهندسی بافت می تواند مفید واقع شود. گذشته از آن نانوسلولز های حاصل از کاغذ بازیافتی به سبب مدول یانگ بالایی که دارند می توانند در ماتریس پلیمری به خوبی پخش شوند و به آنها استحکام قویتر و فوق العاده ای ببخشند.

دفن بهداشتی زباله به همراه کاهش تولید آن، بازیافت و درنهایت استفاده از زباله، رایج‌ترین روش‌ها برای مدیریت مواد زائد شهری هستند. بطور کلی بازیافت پسماند یکسری عملیات محسوب می شود که مرحله فرهنگ سازی آن مهمترین بخش آن است. در صورتی که تفکیک هدفمند در مبدا صورت پذیرد هزینه جداسازی و سرعت در بازیافت ضایعات می تواند بسیار مفید واقع شود. به عنوان مثال اگر همه قطعات پلیمری که کد شناسایی یکسانی دارند را کنارهم جمع آوری کنیم محصولات حاصل از بازیافت تقریبا همان کیفیت قطعه نو را خواهد داشت. پس ما می توانیم با یک عزم ملی و مدیریت صحیح از پسماندهای تولید شده آن را به عنوان یک ماده ارزشمند و سودآور برای کشورمان محسوب کنیم و محیط زیست خود را از یک تهدید جدی محافظت کنیم. البته این مهم می طلبد با بهره گیری از نخبگان و دانشمندان اهل فن و صاحبان ایده و تجاری سازی فناوری های نوین، روش های نوپدید و جدیدی را که به منظور بازیافت و فرآوری زباله ها مورد لزوم است گردآوری و توسط همان متخصان امر بکارگیری و راه اندازی شود. در این راستا حمایت بخش دولتی در کنار سرمایه گذاری صحیح و هدفمند بهش خصوصی می تواند چاره گشا و نقشه راه آینده محیط زیست و حل معضل زباله در مازندران زیبا و سرسبز گردد.