باستان‌شناسی در سوادکوه

محمّد کشاورز دیوکلایی
(عضو انجمن بین‌المللی ایزمئو، رم، ایتالیا)

شهرستان سوادکوه در حدود یک دهۀ قبل به دو شهرستان سوادکوه شمالی و سوادکوه تقسیم شده است. این منطقه دارای جغرافیای منحصر‌به‌فردی است که جلگه و کوهستان را شامل می‌شود. در منابع تاریخی قدیم ازجمله تاریخ طبری، تاریخ طبرستان و غیره، از این منطقه به‌عنوان یکی از راه‌های اصلی و مهم فلات مرکزی ایران به البرز شمالی اشاره شد. باتوجّه‌به منابع تاریخی سده‌های میانۀ هجری، سفرنامه‌های تاریخی و حتّی پژوهش‌های میدانی تاریخ‌پژوهان همچون زنده‌یاد دکتر منوچهر ستوده، تنها بخشی از آثار تاریخی این شهرستان را معرفی کرده‌اند. مطالعات آندره گدار فرانسوی، در دهۀ 1330 بر روی برج‌آرامگاهی لاجیم، شاید بتوان آغاز باستان‌شناسی در این شهرستان دانست. البته فعالیت او بر روی حفاظت و مرمت برج لاجیم بوده است. حدود سه دهه بعد بررسی تاریخی، مردم‌شناسی و مطالعات باستان‌شناسی دکتر منوچهر ستوده بوده که در کتاب‌های البرزکوه و جلد چهارم از آستارا تا استارباد به معرفی شهرستان سوادکوه و ابنیه و آثار تاریخی آن پرداخت. ورود چنگیز شیخلی در سال 1339 به داخل غار اسپَهبد خورشید و ترسیم پلان بنای درون آن، اقدام دیگری در راستای شناسایی تاریخ پنهان سوادکوه بود.
در سال 1356 زنده‌یاد موسی درویش‌روحانی، در سال 1372 یزدان نورانی کوتنایی و در سال 1373 زده‌یاد محمّدجعفر نیکخواه بررسی‌های باستان‌شناسی سوادکوه را انجام دادند. امّا با این‌حال این مطالعات بیشتر بر مستندنگاری و مطالعات و شناسایی آغازین بوده است و کاوش و شناسایی دقیق باستان‌شناسی صورت نگرفته بود.
نخستین کلنگ باستان‌شناسان در سوادکوه در تابستان 1380 در روستای امیرکلا به سرپرستی سیّدعبدالوهاب موسوی‌نسب صورت گرفت. در حین پی¬کنی برای احداث حسینیه امیرکلا، اهالی به چند خمرۀ شکسته برخورد کردند. مدّتی بعد کار کاوش با یازده گمانه آغاز شد. دو عدد ابزار فلزی برنزی سوزنی‌شکل، بقایایی از اسکلت و تکّه‌سفال از یافته‌های کاوش بود.
در سال 1383 محوطۀ باستانی لفورک شیرگاه به سرپرستی مهدی عابدینی عراقی کاوش شد. در این حفاری یافته‌های باستان‌شناسی زیادی به‌دست آمد که مطالعات انسان‌شناسی، متالوژی و گیاه‌باستان‌شناسی ازجمله اقدامات مهم این گروه بوده است. در همان راستا آن هیئت باستان‌شناسی مطالعات مردم‌نگاری، بافت روستایی، جغرافیای تاریخی و تاریخ محدودۀ سد البرز لفور را نیز انجام دادند، که ماحصل آن شناسایی پنجاه اثر تاریخی بود. همچنین در هشت محوطۀ تاریخی منطقه لفور نیز گمانه‌زنی و کاوش انجام شد. در سال 1387 مرحلۀ دوم مطالعات محوطه سد البرز لفور به اجرا در آمد که شامل ادامۀ کاوش گورستان عصرآهن لفورک و گورستان اواخر ساسانی و اوایل اسلامی میرارکلا و پهلوج بود.
در سال‌های 1385 ـ 1386 دکتر سامان سورتیجی اقدام به گمانه‌زنی و کاوش در بنای تاریخی کنگلو نمود که در نتیجه آن آثاری از دورۀ ساسانی به‌دست آمد. در آن کاوش ظروف سفالی، کاسه¬ای از جنس سفید روی، ظرفی شیشه-ای و شش عدد انگشتر نقره یافت شد. براساس کتیبۀ نگین انگشتر که به خط پهلوی نگاشته شده است می¬توان این تدفین را مربوط به اواخر دورۀ ساسانی دانست. علی یوسفی و مهدی عابدینی عراقی از اعضای هیئت کاوش بودند. از سال 1386 تا سال 1391 اقدامات باستان‌شناسی و مرمتی و حفاظتی بنای کنگلو توسط نگارندۀ این سطور و جواد پوریانی، در حوزۀ نقشه‌برداری علی اصغرپور و در حوزۀ باستان‌شناسی نیز حمید باقری در این گروه‌ فعالیت داشتند. در شهرستان سوادکوه مرمّت آثار تاریخی بیشتر روی برج‌های آرامگاهی ازجمله برج شاه‌بالو، برج پیرشهریار و کمی معاصرتر برج شروین باوند بوده است.
از اواخر دهۀ 1380 تاکنون تیم‌های مرمتی و باستان‌شناسی و تاریخ ازجمله علی یوسفی ارفه‌دهی و اینجانب بارها به مستندنگاری تنگۀ خطیرکوه ازجمله غار اسپَهبد خورشید پرداختیم که ماحصل آن فعالیت‌های میدانی، انتشار چندین مقالۀ علمی در مجلات ایرانی و خارجی و ارائه در همایش‌های ملّی و بین‌المللی بود.
با تأسیس پایگاه غارهای تاریخی سوادکوه و ابنیه وابستۀ آن در سال 1399 با ریاست مهدی عابدینی عراقی گام جدیدی در این راستا شروع شده است. در این راستا مطالعات همکاری بین این پایگاه و انجمن بین‌المللی ایزمئو در ایتالیا قابل‌توجّه است. اوّلین مطالعات گیاه‌باستان‌شناسی بر روی دانه‌های گیاهی به‌دست آمده از محوطۀ باستانی لفورک، چوب‌های به کار رفته در سازۀ غار تاریخی اسپَهبد خورشید، توسط لورنزو کستانتینی از اعضای انجمن بین‌المللی ایزمئو نمونه‌ای از این اقدامات مشترک است. همچنین نگارندۀ این سطور در آزمایشگاه شیمی مرکز تحقیقات علمی شهر رم و همچنین دانشگاه ساپینزا رم ایتالیا، با اساتیدی چون تیلده دِ کارو، دانیللا فِررو، برونو برونتتی، آندرا ماککیا و روبرتو دان، در حال مطالعات طیف‌سنجی و حرارت‌سنجی سفال، ملات و ظرف شیشه‌ای به‌دست آمده از غار تاریخی اسپَهبد خورشید است. درواقع این مطالعات نخستین گام علمی تحقیقاتی آزمایشگاهی در باستان‌شناسی شهرستان سوادکوه بوده است. این پایگاه پژوهشی گام بزرگی برای ماندگارشدن فعالیت‌های باستان‌شناسی و میان‌رشته‌‌ای و ارتباطات بین‌المللی برای شناخت، پژوهش و معرفی ناشناخته‌های شهرستان سوادکوه خواهد بود.
خوشبختانه در سال 1400 نیز مطالعات کربن چهارده برای تاریخ‌سنجی در غار اسپَهبد خورشید در جنوب کشور ایتالیا در شهر لِچِه با حمایت انجمن بین‌المللی ایزمئو صورت گرفت که به زودی در قالب مقالات علمی منتشر خواهد شد. این اتفاق از مهم‌ترین مطالعات باستان‌شناسی برای ابنیه و محوطه‌های باستان‌شناسی سوادکوه بوده است که دقّت در شناخت بقایای فرهنگی را بیشتر می‌کند.
حاصل مطالعات تاریخ، باستان‌شناسی و مرمتی در دو دهۀ اخیر توسط احمد باوند سوادکوهی و اینجانب در راستای غارسازه‌های شهرستان سوادکوه بوده که شانزده غار مسکونی یافت شده است. ماحصل آن مقالات گوناگونی منتشرشده و کتابی در دست چاپ است. مطالعات باستان‌شناسی بخش کوهستانی شهرستان سوادکوه بدون همکاری طبعیت‌گردان، کوهنوردان و سنگ‌نوردان، امکان‌پذیر نبود. به‌طوری‌که شناخت آغازین باستان‌شناسان با آثار تاریخی در مناطق صعب‌العبور سوادکوه با نوشته‌های کوهنوردان بزرگی چون مرحوم غفار زمانی، محسن اسدی، مسعود مطیعی، پرویز حبیبی، داود لشکری، کمیل قاسم‌پور و غیره… بوده است. احمد باوند سوادکوهی پژوهش‌های متعددی دربارۀ تاریخ و فرهنگ و آداب و رسوم این خطه به ثمر رسانده است. در سال 1395 مهدی خلیلی در راستای مطالعات میدانی سنگ‌فرش‌های تاریخی مازندران، تنگۀ خطیرکوه به چاشم را بررسی کرد. مطالعات تاریخی خوبی به‌خصوص از دورۀ صفوی تا پهلوی سوادکوه توسط دکتر مصطفی نوری صورت گرفت.
در بهار 1400 در روستای ارفه‌ده، بقایای آتشکده‌ای مربوط به دورۀ ساسانی به سرپرستی مهدی عابدینی عراقی کاوش شد، که نخستین آتشکدۀ یافت‌شده در مازندران است و قرار است به زودی نتایج آن منتشر شود تا از زوایای پنهان این دوره در سوادکوه بیشتر آشنا شویم.