این سیلی و این سِیل

الناز پاک نیا: بارش باران در مازندران، در سال‌های اخیر، دل مازندرانی‌ها را می‌لرزاند، از آن نگرانی‌ها که در فروردین و اردیبهشت 98، گریبان گیر مازندرانی‌ها شده بود، سیل به 6هزار خانه در استان خسارت وارد کرد. 500واحد مسکونی تخریب شد و بازگشت به خانه برای شهرستان‌های سیل‌زده پس از فروردین و اردیبهشت 98، ماه‌ها طول کشید. اما این سیلی و این سِیل هنوز درست عبرت نشده است.

بارش باران های پاییزی که به نظر می‌رسد طبق اعلام سازمان هواشناسی کل کشور، ده درصد بیشتر از متوسط سال‌های قبل باشد نگرانی‌ها را افزایش داده است. به‌وضوح سهم رودخانه‌های لایروبی نشده، ساخت‌وسازهای بستر رودخانه‌ها و تخریب منابع طبیعی بالادست در بروز بحران سیل و سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن نقش مهمی دارد.

حاشیه‌ها رودخانه در دست‌ساخت و سازها

دکتر مهدی زارع مدیر گروه زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی  و عضو شورای مرکزی انجمن مازندرانی‎های مقیم تهران در جدیدترین مطالب خود درباره رخداد سیل در مازندران و گلستان که در اختیار  روزنامه حرف قرارگرفته است، می‌گوید: در پایان تابستان 98 و پنج ماه پس از رخداد سیلاب‌های فروردین 98 در گلستان و مازندران، برای نگارنده فرصت بازدیدی از برخی نواحی سیل‌زده این استان‌ها دست داد. البته بازسازی منزل‌های تخریب‌شده هنوز تکمیل‌نشده و هیچ محدوده‌ای که در فروردین و اردیبهشت 98 در آن آب‌گرفتگی رخ‌داده بود، در پایان مرداد 98 دیگر آب‌گرفتگی ندارد.  

وی می‌افزاید: با نگاه به مدیریت بحران پساسیل (سیلاب‌های فروردین98) مشاهده می‌شود که در بیشتر حوزه‌های آبریز 30 گانه کشور همچنان در وضعیت خشک‌سالی به سر می‌بریم و البته در بعضی از حوزه‌ها مانند ارس، تالش-مرداب انزلی، و قره سو-گرگان، دچار کاهش بارندگی نسبت به سال قبل نیز هستیم.  بررسی وضع رودخانه‌هایی که دچار طغیان شده بودند، به‌ویژه رودخانه قره‌سو و گرگان رود نشان می‌دهد که مدیریت رودخانه که انتظار می‌رفت به‌عنوان درس سیلاب‌های 98 به مدیریت بحران و مدیریت شهری افزوده شود و در دستور کار قرار گیرد، همچنان در دو استان بازدید شده مفقود است.

روند تخریب رودخانه‌ها و مراتع ادامه دارد

مهدی زارع می‌افزاید: ازنظر زدودن زباله از رودخانه‌ها، باید گفت که همچنان در رودخانه‌های  گرگان رود، تجن، هراز، نور و اترک و بابلرود، فاضلاب‌های شهر یا مستقیماً از طریق لوله‌های فاضلاب محلات و یا با تخلیه نخاله‌ها از سوی اهالی پیرامون به داخل رودخانه‌ها، وارد می‌شود. ازنظر ساماندهی وضع رستنی‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها در کف رودخانه‌ها، همچنان می‌توان دید که مسیر رودخانه‌ها پاک‌سازی نشده است. پارک‌های ساخته‌شده در حریم و مسیل رودخانه‌ها هنوز تخریب نشده و مورداستفاده عمومی هستند. این پارک‌ها، در حریم بستر رودخانه‌هایی که در آن‌ها در فروردین 98 سیلاب نیز رخ نداده بود، همچنان و مانند زمان قبل از فروردین 98 باز هستند و به‌عنوان فضای سبز همگانی مردم محلی و مسافران به آن‌ها مراجعه می‌کنند. به‌عنوان‌مثال می‌توان به پارک‌های ملل و قائم در بستر رودخانه تجن در ساری و پارک دهکده طلایی آمل احداث‌شده در حریم و بستر رودخانه هراز و در محدوده شهری آمل اشاره نمود. 

وی می‌گوید: در بالادست رودخانه‌ها نیز روند تخریب مراتع با فروش سریع زمین‌هایی که ملک شخصی افراد محسوب می‌شوند، ادامه دارد و با این وضع آبخیزداری همچنان همانند قبل از سیلاب‌های 98 نگران‌کننده است. به‌عنوان‌مثال می‌توان به رونق فروش و تبدیل زمین کشاورزی و مراتع به منازل و مجتمع‌های مسکونی در شهرهای چمستان و نور، بهنمیر، کلوده آمل، بهمنان سوادکوه، رینه لاریجان، تقی‌آباد تنکابن، مرزن‌آباد و کلاردشت و سه هزار تنکابن در استان مازندران و همچنین، آزادشهر، علی آبادکتول، جنوب شهر گرگان، مسکن مهر مینودشت، گدم آباد و  ارم آباد گنبدکاووس، کلاله، بدل تپه کردکوی، و الهادی رامیان در استان گلستان اشاره نمود. ازنظر از بین بردن درختان، به‌ویژه درختانی که باغ‌ها و حوالی زمین‌های کشاورزی قرارگرفته‌اند و دارای مالک شخصی هستند، وضع نگران‌کننده‌ای حاکم است. گزارش‌هایی وجود دارد که میزان الوار حاصل از قطع درختان در دره نور و منطقه بلده نور گاه به 50 کامیونت در روز ! می‌رسد. البته اوج این اتفاق به فصل‌های پائیز، زمستان مربوط است. بناها و برج‌هایی که در بستر رودخانه‌ها و با سو استفاده از نبودها یا سکوت‌های قانونی و یا با تخلف آشکار ساخته‌شده‌اند، همچنان سر جای خود هستند و بر تعداد آن‌ها افزوده هم می‌شود.

عدم توجه به کاهش آسیب‌پذیری در حوادث

مدیر گروه زلزله‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی  و عضو شورای مرکزی انجمن مازندرانی‎های مقیم تهران می‌افزاید: تلفات و خسارت زیاد در سوانح ایران به دلیل آسیب‌پذیری بالا، تاب‌آوری پائین و زیرساخت ضعیف از دیدگاه فیزیکی و اجتماعی در مواجهه با سوانح طبیعی و به‌ویژه زمین‌لرزه است. تخریب کمتر موقعی ممکن بود که اولا واقعیت موجود در ایران و لرزه‌خیزی ایران را به‌عنوان بخشی از طبیعت فلات ایران می‌پذیرفتیم و با آن کنار می‌آمدیم و دوم آنکه “توجه به علم  و دستاوردهای فناوری و عقل و رفتار عاقلانه” از گذشته آغاز می‌شد و در برنامه‌هایی مختلف برای افزایش تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری عملیاتی می‌شد، که متأسفانه و همچنان یا چنین رفتاری وجود ندارد و یا میزان توجه به این موارد و رفتار عاقلانه بسیار اندک است.

وی تأکید می‌کند: در 4 شهریور 1398 قانون مدیریت بحران کشور از سوی مجلس به ریاست‌جمهور ابلاغ شد، روح حاکم بر این قانون، در نظر داشتن سوانح طبیعی به‌عنوان رخدادهای پیش‌بینی‌نشده است، که در صورت وقوع ناگهانی (عملاً یعنی هر وقت رخ داد) همه دستگاه‌ها موظف‌اند در این شرایط اضطرار نیز به خدمت‌رسانی ادامه دهند (انگار قرار است همه دستگاه‌ها در شرایط بحران همین سطح عملکرد در شرایط عادی را داشته باشند!).  ضرورت توجه به سوانح نیز موقعی حس خواهد شد که “پیشنشانگرها” آن  درجایی گزارش‌شده یا مشاهده بشوند. چنین نگاهی به‌طور طبیعی از  اطمینانی پس ذهن تنظیم‌کنندگان این قانون خبر می‌دهد، که ” اساساً قرار نیست سوانح بزرگ  و شرایط اضطرار (مثل رخداد زلزله وسیله‌ای بزرگ در شهرهای تهران، تبریز و مشهد) رخ بدهد و بلا موضوع است! و ضمن در زمان قبل از رخداد، کار خاص قرار نیست انجام شود، مگر آنکه “پیش‌نشانگرهایی از “قریب‌الوقوع” بودن آن سانحه خبر دهد. این رویکرد انفعالی، غیر توسعه‌ای و تسلیم در برابر اتفاقاتی است که اساساً رخدادشان و تبعاتشان در چنین رویکردی نه شناخته‌شده است  و نه قرار است شناخته شود، و نه قرار است کاری برای کاهش ریسک آن‌ها انجام شود!

وی یادآور می‌شود: پس از وقوع سیل1398  و جهت جلوگیری از مشکلات ناشی از وقوع سیل، شناخت مناطق سیل‌خیز بسیار مهم است. مشخص کردن این نقاط، موجب ممانعت از ساخت خانه‌های مسکونی و توسعه واحدهای صنعتی در این نقاط می‌شود. ارزیابی‌های میدانی نشان می‌دهد که به ساختمان‌های ساخته‌شده در حریم رودخانه در بیشتر جاهای کشور مجوز داده‌شده و بابت این مجوز وجهی از سازندگان دریافت شده است.