گزارشی از بازگشت تک درنای سیبری به فریدونکنار؛ درباره امپراتور تنها…

پاییز در مازندران و زمستان‌هایش را همه نه به باران باید بشناسند و نه به آب‌گرفتگی و نه به جنگل‌های خیس و مرطوب و نه به ساحل ناآرام و دریای خشمگین. مازندران را باید به پرنده‌های مهاجری بشناسند که از اروپا و روسیه راهی تالاب‌های استان می‌شوند تا زمستان گذرانی کنند و این زیباترین جلوه زمستان در مازندران است.

از پرندگان وحشی و مهاجر هرچه دیده باشیم، شلیک و تفنگ و دام و دامگاه را بیشتر دیده‌ایم، برای همین ده سال است که درنای سیبری ، از گله غربی به‌تنهایی به تالاب فریدونکنار سفر می‌کند، خوشحال می‌شویم که وی هنوز زنده است.

پراکندگی درنای سیبری بیشتر در جنوب چین، هند و سیبری روسیه است.

درنای سیبری به سه جمعیت اصلی شرقی، غربی و مرکزی تقسیم می‌شود. جمعیت شرقی تابستان در شرق سیبری زادآوری کرده و برای زمستان گذرانی به شرق چین می‌آیند، از اعضای این گروه بیش از ۳ هزار درنا باقی‌مانده که زیستگاه زمستانی تقریباً تمام آن‌ها در دریاچه پویانگ و اطراف آن است. جمعیت غربی و مرکزی تابستان‌ها را در سواحل رود اوب واقع در غرب سیبری و یاقوتستان گذرانده و سپس گروه مرکزی برای زمستان‌گذرانی به هند و گروه غربی به شمال ایران می‌آمدند. از گروه مرکزی در سال ۱۹۹۲ تنها یک جفت باقی‌مانده بود و آخرین آن‌ها آخرین بار در سال ۲۰۰۲ دیده‌شده و احتمالاً این گروه منقرض‌شده است.

از جمعیت غربی آن نیز که تابستان به شمال ایران می‌آمدند از زمستان ۲۰۰۷ تاکنون تنها یک پرنده باقی‌مانده است که زمستان‌ها به تالاب فریدون‌کنار می‌آید. مسیر مهاجرت این‌یک پرنده از فریدون‌کنار به‌سوی سواحل غربی دریای خزر ادامه پیداکرده و پس از گذشتن از استان گیلان، جمهوری آذربایجان، داغستان و منطقه آستراخان روسیه به‌سوی شمال قزاقستان رفته و سپس تا رودخانه اوب در نزدیکی اقیانوس منجمد شمالی ادامه می‌یابد.

امید که یک درنای سیبری نر است، آخرین بازمانده از جمعیت غربی درنای سیبری است که هرسال به‌تنهایی مهاجرت زمستانه خود را انجام می‌دهد. اهالی منطقه فریدونکنار و ازباران، اهمیت زیادی برای حضور این پرنده در منطقه قائل هستند.

طول این پرنده ۱۳۵ سانتی‌متر و صدای آن آرام، آهنگین و رسا شبیه کروک کروک است. درنای سیبری در مناطق تالابی، شالیزارها، نیزارها و دریاچه‌ها به سر می‌برد.

درنای سیبری که به نام (امید) معروف است، امروزه نه‌تنها در ایران بلکه در تمام جهان آوازه‌اش پیچیده است. این پرنده عاشق هنوز هم تنها و با یاد جفت ازدست‌رفته‌اش، این مسیر طولانی را سپری می‌کند و به نمادی از امید تبدیل‌شده است. به همین دلیل پرنده نگاران و طبیعت دوستان نام این درنای باوفا را امید نامیده اند.

بگذارید به یازده سال پیش برگردیم. در سال ۱۳۸۶ سه درنای سفید سیبری به تالاب‌های ایران بازگشتند که در آن سال یکی از درناها شکار شد. پس‌ازآن در سال ۱۳۸۷، دو درنای دیگر که جفت بودند، مسافتی طولانی از سیبری پرواز نموده و در فریدونکنار به زمین نشستند. درناها پرندگانی تک‌همسری هستند. در آن زمان جفت ماده دلایلی جان خود را از دست داد (خیلی‌ها معتقدند که او نیز شکار شده است) و جفت نر، تنها ماند. سال بعد خبری از درنای نر بازمانده نبود. تا اینکه دو سال بعد از سال ۱۳۸۷، شاهد ورود دوباره و تعجب‌برانگیز درنای امید به ایران بودیم. بعدها با رفتاری که جفت نر از خود در طی سال‌های آینده از خود نشان داد، نام این جفت پرنده درنا را (امید و آرزو) نامیدند. امید که هم‌اکنون تنهاترین و تنها بازمانده از نژاد خود در این مسیر پروازی است، هرساله به تالاب‌های فریدونکنار بازمی‌گردد و امید را در دل عاشقان به طبیعت زنده می‌نماید.

در حقیقت آخرین گروه درناهای سیبری که در ایران تعدادشان به ثبت رسیده و مشاهده‌شده‌اند، گروهی شامل ۱۶ درنا بود که هم‌اکنون از آن تعداد تنها یک درنا باقی‌مانده است. درنای امید هرساله در محدوده زمان مشخصی که عموماً هفته اول آبان ماه می‌شود، از منطقه‌ای در غرب سیبری به جنوب آسیا در تالاب‌های حاشیه جنوبی دریای خزر مهاجرت می‌نماید. امسال نیز این درنا همه را شگفت‌زده نمود. طول این پرنده ۱۳۵ سانتی‌متر بوده و هیچ شناسه‌ای نسبت به دیگر درناها ندارد. صدای درنای امید به نسبت دیگر درناها در جهان آرام تر اما رسا و بیشتر شبیه کروک کروک است.  درنای امید حدود ۲۰ سال سن دارد.

اولین گزارش ثبت‌شده از درناها در ایران مربوط به سال ۱۳۵۴ و حدود ۱۸ درنا بوده است. بر طبق گزارشاتی که درگذشته به ثبت رسیده است، در حدود بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۷ تنها ۱۰ الی ۱۲ پرنده درنای مهاجر در ایران شمارش‌شده است. در سال‌های بعدازآن این میزان کمتر شد و درنهایت در سال ۱۳۸۵ تنها دو درنا به ثبت رسید که هم‌اکنون ۱ درنای سفید سیبری باقی‌مانده است.

پرنده نگاران و طبیعت دوستان به همراه اداره روابط عمومی محیط‌زیست مازندران هرساله ورود این پرنده را انتظار می‌کشند و دنبال می‌نمایند. حدود ۲ سال پیش ورود درنای امید به تالاب فریدونکنار دیر اتفاق افتاد. به‌طوری‌که باعث ناراحتی و وحشت طبیعت دوستان شد. همه تصور نمودند که این درنا هم نابودشده و دیگر به ایران نمی‌آید. وجود آلودگی‌های این منطقه باعث شده تا تهدید و خطری برای این نوع پرنده و مهاجرت آن محسوب شود. تا اینکه پس از دو ماه تأخیر در آذرماه آن سال، دوباره امید به ایران بازگشت.

تالاب فریدون‌کنار یکی از تالاب‌های مهم ایران بوده که در فهرست تالاب‌های بین‌المللی جهان به ثبت رسیده است و بیش از ۵ هزار هکتار وسعت دارد. متأسفانه تالاب‌های فریدون‌کنار بیشتر به‌عنوان منطقه شکار برای مردم مازندران و شکارچیان محسوب می‌شود و یکی از دلایل نابودی دسته درناهای غربی سیبری همین موضوع است.

دسته‌های درناها سیبری

درناهای سیبری سرگذشتی بسیار غم‌انگیز دارند. جمعیت درناها سفید سیبری، دارای سه جمعیت شرقی، مرکزی و غربی هستند. این گروه‌های درنا، مسیرهای متفاوتی را نسبت به یکدیگر پرواز و مهاجرت می‌نمایند. از این میان درناهای گله مرکزی که در فصول سرد از سیبری به مناطق جنوبی و کشور هندوستان پرواز می‌نمودند، مدت‌هاست که منقرض‌شده‌اند. آخرین بازمانده از گله مرکزی درنایی بوده که بین سال‌های ۱۹۹۶ میلادی تا سال ۲۰۰۲ میلادی به‌تنهایی به هند سفر می‌کرد و بعد از سال ۲۰۰۲ دیگر دیده نشد.

جمعیت و گله درناهای شرقی از شرق سیبری به مناطق شرقی آسیا و چین پرواز می‌نمایند و جمعیت رو به بهبودی دارند اما از جمعیت درنای سفید سیبری در گله غربی تنها درنای امید باقی‌مانده است. این درنای نر با امسال (۱۳۹۷) و پس از از دست دادن همسرش، سفرش را ده ساله نمود. حاشیه رود اوب در غرب سیبری محلی است که درنای امید در ماه‌های گرم سال (بهار و تابستان) زندگی می‌کند.

سازمان محیط‌زیست با همکاری روسیه تلاش نمود تا جمعیت درناهای گله غربی سیبری را از خطر انقراض نجات دهد. درنتیجه دو جوجه درنا را در سال‌های قبل، به ایران و فریدون‌کنار آوردند. متأسفانه این جوجه‌ها قادر به همراهی با درنای امید نبودند و این پروژه موفقیت‌آمیز نبود.

طول مسیر طی شده توسط امید، ۵ هزار کیلومتر است که درنهایت خود را به تالاب روستای ازباران می‌رساند و تا آخر زمستان در اینجا می‌ماند. هم‌اکنون افراد بسیاری در ایران و دنیا سرنوشت این درنای سفید زیبا را دنبال می‌نمایند و امید به ورود هرساله او به تالاب‌های ایران دارند. حتی بسیاری امیدوارند که سال بعد درنای امید با خود همراهانی دیگر به ایران بیاورد. هرچند این آرزو هنوز محقق نشده است اما هنوز از سالم بودن این پرنده در محیط‌زیست کشورمان بسیار خرسندیم.

سال گذشته تک درنای سیبری در اواخر آبان ماه وارد مازندران شد و امسال در آخرین روز مهرماه، حضور موجب شادی طبیعت دوستان است و هم موجب ناراحتی که شاید این پرنده پیر سال دیگر در مازندران نباشد.