چالش های حوزه آبخیز شمال کشور

حوزه آبخیز شمال کشور دارای فرصت ها و چالش های متعددی است که در این گزارش با تشریح فرصت ها، به راهکارهای مقابله با چالش ها به خصوص سیل می پردازیم.

به گزارش تسنیم؛ حوزه آبخیز شمال کشور (حوزه آبخیز دریاچه خزر) به دلایل مختلف، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

حوزه آبخیز شمال کشور به علت در مرحله جوانی بودن فرایند تکامل و نیز بالا بودن حجم آورد رسوبات و فراوانی جریان واریزه ای، کاربری غالب جنگل در عمده حوزه های آبخیز شمال کشور و ایجاد دبی کاذب جریان در رودخانه ها به دلیل وجود سرشاخه ها به ویژه در مناطق مشرف بر مراکز جمعیتی و سکونت گاه ها از اهمیت فراوانی برخوردار است.

افزون بر این، مستعد بودن برخی از مناطق واقع در دامنه های شمالی البرز به حرکات توده ای به دلیل وجود سازندهای زیرین به عنوان نمونه شیست سبز (که در ادبیات علمی حرکات توده ای از آن به نام پرچم قرمز یاد می کنند) و لزوم توجه ویژه به چنین حوزه هایی در مواقع احداث زیرساخت ها، ابنیه ها و جاده ها و غیره و همچنین خطر بالقوه نفوذ زبانه های آب شور به منابع آب زیرزمینی (آب شیرین) ناشی از برهم خوردن تعادل زبانه آب شور و آب شیرین در نوار شمالی و جلگه های ساحلی و تشدید این موضوع توسط برداشت های غیرمجاز منابع آب سبب شده است که بر اهمیت حوزه آبخیز دریاچه خزر افزوده شود.

وقوع سیل های مخرب و ویرانگر از مهمترین چالش های حوزه آبخیز شمال است که سالانه خسارات مالی و جانی زیادی بر جای می گذارد. برای نمونه طبق گزارش سازمان جنگل ها و مراتع کشور، فراوانی وقوع سیل در استان گلستان در سال 1399 سه سیل، 1398 دو سیل، 1397 نه سیل، 1396 چهار سیل، 1395 شش سیل، و در سال 1391 چهارده سیل بوده است و در مجموع 30 ساله اخیر این استان به تنهایی شاهد حدود 150 سیل بوده است. همچنین فرسایش خاک چالش دیگر حوزه آبخیز شمال کشور است که در همین استان گلستان، در غرب استان گلستان فرسایش 8 تن در سال و در شرق استان 35 تن در هکتار در سال گزارش شده است.

از چالش های دیگری که به دلیل تغییر سبک زندگی و افزایش خوش نشینی و رفاه طلبی در حوزه آبخیز شمال کشور به وجود آمده است می توان به توسعه نامتوازن مناطق شهری به طرف دامنه های شمالی البرز و مناطق جنگلی، وجود منابع متعدد آلودگی های نقطه ای و غیرنقطه ای قابل ملاحظه در حوزه های شمالی، برهم خوردن الگوی طبیعی جریان و زهکشی حوزه های آبخیز و تبدیل آبراهه طبیعی به آبراهه های شهری و در برخی موارد نادیده گرفتن یا حذف سیستم زهشکی در آبخیز شهری اشاره کرد.

از چالش های حوزه آبخیز شمال کشور در بخش مدیریت منابع طبیعی نیز می توان به عدم انسجام لازم در بخش تحقیقات دانشگاه و بخش اجرا، عدم مدیریت یکپارچه حوزه های مشترک، عدم توجه به مشارکت جوامع محلی، بهره برداری بیش از حد از توان اکوسیستم، کارایی پایین نظام های بهره برداری، نامناسب بودن ساختار اداری منابع طبیعی کشور و نگرانی از عدم تداوم تخصیص بودجه صندوق توسعه در گسترش و تکمیل اقدامات آبخیزداری اشاره کرد.

فرصت های موجود در مدیریت حوزه آبخیز شمال کشور

علیرغم چالش ها و تهدیدات متعددی که حوزه آبخیز شمال کشور با آن مواجه است، این حوزه آبخیز دارای فرصت های فراوانی است که از جمله این فرصت ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

اول: فراهم بودن زمینه توسعه سیاست های سازگاری با تغییر اقلیم با اجرای مدیریت تغذیه آبخوان ها (MAR)  با هدف مدیریت رواناب و تغذیه آبخوان ها

دوم: میانگین بارش مناسب در عمده سطح حوزه های آبخیز شمالی و امکان اجرای سامانه های استحصال آب باران در مناطق مسکونی و امکان الگوگیری از نمونه های موفق بین المللی چون باغچه ها باران ها و شهرهای اسفنجی

سوم: امکان بهره گیری از استعداد نهشته های لسی در حاشیه دامنه های شمالی البرز و برخی نقاط از شرق استان گلستان به عنوان یک فرصت به دلیل حاصلخیزی و توسعه سریع پوشش گیاهی و مدیریت و کنترل فرسایش رسوب.

راهکار مقابله با چالش های حوزه آبخیز شمال کشور

با توجه به چالش ها و فرصت های متعدد حوزه آبخیز شمال، مدیریت یکپارچه حوزه آبخیز شمال را می توان موثرترین و بهترین راهکار مقابله با چالش ها به خصوص سیل و استفاده از فرصت های این حوزه آبخیز دانست. از راهکارهای دیگر مقابله با چالش های حوزه آبخیز شمال کشور می توان به مشارکت اجرا و تحقیقات در مدیریت حوزه آبخیز، تقویت عزم ملی در یکپارچگی مدیریت حوزه های آبخیز، جلب مشارکت مردم در مدیریت اراضی ملی و احاله مدیریت منابع طبیعی به بهره برداران و اصلاح ساختار نظام های بهره برداری اشاره کرد.