غار کیجاکِرچال سوادکوه در انتظار مرمت

برای گردش و سوادکوه‌گردی کجا را انتخاب می‌کنید؟ اگر به غارنوردی علاقه دارید ویا دنبال کنجکاوی در آثار تاریخی هستید، اثر تاریخی کیجا کرچال در سوادکوه را به عنوان یکی از آثار تاریخی باقیمانده از نیاکانمان را به شما پیشنهاد می‌کنم.حال اگر بخواهید اندکی درباره این اثر تاریخی اطلاعات بدست آورید اینکه این غار زیبا جز جاذبه‌های طبیعی شهرستان سوادکوه در استان مازندران محسوب می‌شود.

این اثر تاریخی در ارتفاعات یکی از جنگل‌های شمال که به روستایی به نام پیت سرا در منطقه دوآب شهرستان سوادکوه مشرف می‌باشد قرار گرفته است.

درباره این غار محمد کشاورز دیوکلایی عضو کمیته علمی معماری دست کند، ایکوموس ایران (ICTA-ICOMOS)، عضو انجمن بین‌المللی ایزمئو، ایتالیا (ISMEO)، پژوهشگر غار- قلعه‌ها در حوزه البرز مرکزی و شرقی اطلاعاتی را در اختیارمان قرار داده است.

غار کیجاکِرچال سوادکوه را بیشتر بشناسیم

اگر بخواهم درباره غار‌- قلعه کیجاکرچال بگویم اینکه این غار در جبهه غربی کوه باستانی سِرخِل در تنگه و منطقه باستانی دوآب در جنوب شهرستان سوادکوه در کوهستان‌های البرز قرار دارد. ارتفاع این بنا از سطج آب‌های آزاد برای ورود به غار کیجاکرچال بدون تجهیزات سنگ‌نوردی هیچ امکانی میسر نیست. به دلیل سختی مسیر، تا به امروز کمتر گروهی توانستند به این غار ورود کنند. غار کیجاکرچال در ارتفاع حدود 1268 متری از سطح آب‌های آزاد قرار دارد.

دهانه این غار رو به غرب باز می‌شود و در روبه رویش جاده مدرن سوادکوه، پادگان و روستای دوآب و همچنین روستای سیمت دیده می‌شود. در دامنه‌های این غار روستای پیت‌سرا و رود تلار وجود دارند. کوه سرخل که از نامش مشخص است، سرشار از اکسید آهن با کانی هماتیت و اخرای قرمز و زرد است و این کوه نیز از کوه‌های کربناتی منطقه به حساب می‌آیند (تصویر 2). غار کیجاکرچال در کنار غار

اسپهبد خورشید و مجموعه باستانی طاق‌دان از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی تنگه دوآب در شهرستان سوادکوه هستند که آنها را در گونه غارسازه‌ها قرار داده‌ایم.تصویر1. موقعیت قرارگیری غار با فلش قرمز نشان داده شده است و همچنین در سمت چپ تصویر جاده سوادکوه، پادگان دوآب و روستای دوآب دیده می‌شود.

پیشینه مطالعاتی غار کیجاکرچال

محمد کشاورز درباره مطالعاتی که در زمینه پیشینه این غار انجام شده، گفت: اولین مطالعه علمی بر روی غار کیجاکرچال توسط پدر علم غارشناسی ایران، چنگیز شیخلی در سال 1340 صورت گرفت. گزارش‏های وی در شماره 35 مجله شکار و طبیعت به تاریخ مهرماه 1341 به چاپ رسید. در سال 1339 متاسفانه گروهی قصد ورود به غار را داشته‌اند که یک کشته داد. پس از آن تا امروزه و تدوین این پژوهش توسط نگارنده هیچ مطالعه علمی توسط باستان‌شناسان و معماران در غار صورت نگرفت. تنها گروه‌های سنگ‌نوردی در این چند دهه به این غار ورود کردند. نگارنده این سطور بیش از چهار بار به داخل این غار رفته و توانست، با طراحی دقیق و شناخت معماری برجای مانده، موجبات ثبت ملی این غار را فراهم آورد که سرانجام در 20 دی ماه سال 1400 با شماره 33585 در فهرست میراث فرهنگی ایران قرار گرفت. اقدامات ثبت این بنا از سال 1387 آغاز شد، اما به دلیل کمبودها و همچنین سخت‌گیرانه شدن ثبت ملی ابنیه و آثار تاریخی در کشور، متوقف ماند تا زمانی که پایگاه پژوهشی غار اسپهبد خورشید و ابنیه وابسته به آن تشکیل شد و با مدیریت مهدی عابدینی عراقی این غار و مجموعه غارقلعه‌های‌ دیگر تنگه دوآب نیز در محدوده غار اسپهبد خورشید قرار گرفتند.

در مورد این غار قلعه بعد از مقاله‌ای که شیخلی در دهه چهل انتشار نمود، هیچ مقاله‌ای در مورد این غار نگارش نشد تا آنکه در سال 2016 در مجله‌ای در بلژیک اولین مقاله انگلیسی زبان در مورد غار کیجاکرچال به چاپ رسید. بعد از آن در سال 1399 نیز مقاله‌ای به زبان فارسی در شماره یک فصلنامه تاریخ و باستان‌شناسی مازندران توسط نگارنده، با معرفی معماری وضع موجود این بنا، منتشر گردید (برای اطلاعات بیشتر می توانید به مقاله منتشر شده در شماره اول فصلنامه تاریخ و باستان‌شناسی مازندران در سال 1399، که توسط نگارنده و روبرتو دان از اعضای انجمن بین‌المللی ایزمئو مراجعه نمایید)

تصویر 2. دورنمای غار کیجاکرچال بر روی دیواره صخره‌ای کوه سرخل

تصویر 3. چنگیز شیخلی، درون غار کیجاکرچال، سال 1340. آرشیو شخصی چنگیز شیخلی

وجه تسمیه و افسانه‌‏های مربوط به غار کیجاکرچال

از آقای کشاورز به عنوان پژوهشگر غار- قلعه‌ها در حوزه البرز مرکزی و شرقی پرسیدم که وجه تسمیه این غار به کجا برمی‌گردد، وی با اشاره به اینکه در منابع مکتوب تاریخی از این غار ذکری نشده ‏است یادآور شد: در تاریخ تبرستان ابن اسفندیار به غار اسپهبد خورشید اشاره کرد. به نظر می‏رسد این دو غار محل سکونت موقت خانواده حاکم بومی سوادکوه با نام اسپهبد خورشید در هنگامه تهاجم اعراب بود. «اصفهبد خورشيد جمله أعزّه و اولاد و حرم را با ديگر متعلّقان كه از خواصّ و بطانه و معتمدان او بودند با خزانه بالاى در بند كولا، براه آرم طاقى است كه اين ساعت آنرا عايشه گرگيلى دز ميگوين، برد» منبع مربوط به ابن اسفندیار،1366: 176است. هر چند از غار کیجاکرچال در تاریخ طبرستان نامی به میان نیامد. بر طبق دیوار نوشته گروه کوهنوری دماوند به سال1340.ش این غار را با همین نام می‏شناختند. کیجا کرچال (kījā kerchāl) از واژه‏های اصیل مازندرانی است. کیجا به معنای دختر جوان است و کرچال گودال کارگاه ریسندگی سنتی است. در کتاب از آستارا تا استرآباد روایت افسانه‏ای مربوط به این غار از زبان اهالی ذکر شد: «در روزگاران گذشته، دختری از نژاد پریان که از آدمیان می‏ترسید در این غار که کسی بدان دسترسی نداشت مسکن گزیده بود و برای سرگرمی کارش بافندگی بود و هنوز چوب‏های دستگاه بافندگی او در جلوی غار افتاده است. شب‏ها روز شد و روزها شب تا روزی چوپانی همراه گوسفندان خویش به این غار نزدیک شد و شکل و شمایل دختر را در دم غار دید و در دل عاشق او شد.

روزها به پای غار می‏آمد و به نی زدن می‌‌‌‏پرداخت تا ترس این پری پیکر از آدمیان کم شد و کم‏کم به او نزدیک شد و سر به شانه چوپان نهاد. چوپان که دلبر را در اختیار خود دید، کام دل از او گرفت. دختر از شور و هیجان عشق به خود آمد دید کار از کار گذشته است و از هوش برفت. چوپان جوان، دختر را که دامنش آلوده به خون بود بر دوش گرفت تا به آبی برساند و شست و شو کند. چند قطره از خون او بر خاک دامنه غار، نزدیک رودخانه ریخت و خاک سرخی که اکنون در آنجاست یادگار آن است. سرانجام چوپان، دختر را به چشمه‏ای می‏رساند و او را نظافت و طهارت می‌کند. این چشمه امروز به پری چشمه مشهور است و آب زلال و گوارای آن به رودخانه تالار می‏ریزد. دختر پس از بهوش آمدن رضایت داد که به پسر چوپان به خانه او برود. پسر چوپان که اهل شامرزا بود از دل و جان راضی شد و قدم در راه نهادند. راه دوآب شامرزا از قدیمی‏ترین راه‏های این ناحیه است. هنوز به سختون و بندهای کوه آثار چین و طاق‌های گذرگاه این راه باقی است. در پایان خود را به شامرزا رسانیدند. در شامرزا تا امروز تیره‏ای به نام آپَری هستند که بازماندگان نسل اینان هستند. دختران این طایفه از زیبایی بسیار برخوردار هستند. بطوریکه در شهر سمنان و دهکده‌های اطراف زبانزد هستند. معروف است بهاران که درخت سنجد به گل می‏افتد تمایل اینان به معاشقه و معانقه بجایی می‏رسد که مجبور می‌شوند پای ایشان را نجو کنند تا از خانه بیرون نروند.

ویژگی‌های غار قلعه کیجاکرچال

این پژوهشگر به ویژگی‌های این غار پرداخت و بیان کرد: مساحت غار 120 متر مربع می‏باشد. با این اندازه و حجم به نظر نمی‏رسد از آن برای مقاصد نظامی استفاده شده باشد. ساختار آن بیشتر برای نگهداری اشیای باارزش و یا مخفیگاه است. فضاسازی‏های موجود غار نشان می‏دهد که سازندگان از کمترین فضاها بهترین استفاده را برده‏اند. در حال حاضر هیچ اثری از سفال، وسایل تزئینی و ابزار جنگی دیده نمی‏شود. برای یافت هر ابزار و آثاری در غار نیاز به بررسی و کاوش باستان‏شناسی است.

تصویر4. نمایی از درون و برون دهانه غار کیجاکرچال

گروه سنگ نوردی این پروژه با در نظر گرفتن شرایط سخت دسترسی به داخل غار، بهترین راه برای ورود به داخل غار را صعود به بالای کوه و بعد فرود به دهانه غار در نظر گرفت. ارتفاع پای کوه تا دهانه غار 24 متر می‏باشد. در بیرون از دهانه غار بر روی بدنه صخره، بقایای مسیر پلکان دیده می‌شود که نشان از این دارد که به این شکل وارد غار می‌شدند. با توجه به وجود این بقایا، به نظر می‌رسد که در گذشته این مسیر به تراس و یا همان ایوانی می‌رسیده که ورود به بنا را میسر می‌کرده است. در حال حاضر تنها راه ورود به غار شناخت کامل به تکنیک‌های سنگ‌نوردی است. مصالح به کار رفته در معماری به جای مانده در غار از سنگ لاشه و ملاط گچ و درصد بالایی خاک رس و در تیرریزی‌ها از چوب استفاده نموده‌اند.

ارتفاع دهانه غار حدود 50/6 متر می‏باشد که فقط در سطح آن بقایای ساخت و ساز دیده می‏شود. طول این دهانه حدود 4 متر است. تنها عنصر به جای مانده در این نقطه غار قطع سنگی شبیه سنگ آسیاب است به قطر 55 و ضخامت 12سانتی‌متر که در حال حاضر خطر سقوط آن از دهانه وجود دارد. منوچهر ستوده و چنگیز شیخلی آن را سنگ آسیاب خواندند که مطمئنا درست نیست. به نظر نگارنده، سنگی کاربرد گردش پاشنه و لولای درب را داشته ‏است. پاشنه درب در سوراخ مرکزی این قطعه سنگی برای باز یا بسته شدن می‏چرخید. به نظر می‌رسد در تراس دهانه غار دربی چوبی تعبیه شده بوده و این سنگ در نقش گردش دهنده در عمل می‏کرد.

ارتفاع کف تا سقف غار بین 13 و 14 متر متغیر است. فضای داخلی غار به شکل بیضوی است که اتاق‏ها نیز بر مبنای شکل طبیعی طراحی شده است. به دلیل ریزش سازه و وجود آوار بطور دقیق تعداد اتاق‏های ساخته شده داخل مشخص نیست اما به نظر می‏رسد کل فضای معماری مشتمل بر دو اتاق بوده ‏است. کل ساختار سازه‏ای با طول 80/12 و عرض20/7 متر، مساحتی برابر با 85 متر مربع از سطح غار را اشغال نمود.

تصویر 5. پانورامایی از درون غار و بقایای به جای مانده معماری

در سقف غار کنده‏کاری ناتمامی دیده ‏می‏شود. آنگونه که از شواهد بر می‏آید، معماران تصمیم داشتند سقف غار را بصورت گنبدی شکل طراحی کنند. این کار به زیبایی در سمت جنوبی سقف انجام گرفت و در مرکز سقف، دقیقا بالای ورودی غار نا تمام ماند. طاق ایجاد شده را می‌توان به نوعی طاق جناغی نامید. شکل گنبدی سقف احتمال استفاده از این غار را به عنوان فضایی مذهبی تقویت می‏کند. همین امر یعنی دستکند بودن بخش‌هایی از درون غار این امر را ممکن ساخته که در زمره آثار معماری دست‌‌کند ایران قرار بگیرد.

تصویر 6. نوع طاق دست‌کند ایجاد شده در درون غار کیجاکرچال. عکس از نگارنده سال 1387

پیشنهادهایی برای بررسی و شناسایی دقیق معماری و کارکرد غار

از آقای کشاورز پرسیدم که برای شناخت دقیق‌تر این غار نیاز به چه مطالعات و پیشنهاداتی است که وی در پاسخ تصریح کرد: برای شناخت دقیق معماری این غار ارزشمند نیاز به چند فصل کاوش‏های باستان‏شناسی می‏باشد. مسلما بعد از کاوش به حفاظت و مرمت نیاز می‏باشد. به نظر نگارنده برای شناخت بهتر این غار ـ قلعه فعالیت‏ها و اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود: بررسی‌های باستان‌شناسی (کوه‌ها و بخش‌های دیگر منطقه)، شناخت و ترمیم مسیر رسیدن به صفه، تعبیه نردبان برتی مرمت و احیای پلکان، شناخت و مطالعه علمی برای مصالح، گمانه زنی در داخل غار، بازسازی کامپیوتری مسیر رسیدن به دهانه، استحکام بخشی کل ساختار بنا در صفه و دورن غار و نیز اقدامات مرمتی را می‌توان انجام داد.