دست‌افزارهای نویافته انسان‌های نخستین در مازندران

مهدی خلیلی /
نشست علمی با موضوع نخستین ساکنان مازندران در سالن اجتماعات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران با حضور باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به این حوزه برگزار شد. این نشست ماحصل بررسی میدانی محوطه‌های نویافته عصر سنگ در بخش یانه‌سر شهرستان بهشهر بود. این بررسی به سرپرستی دکتر الهام قصیدیان و شماری از دانشجویان باستان‌شناسی بود که در مهرماه انجام گرفت. الهام قصیدیان دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی از دانشگاه توبینگن آلمان، پژوهشگر پسادکتری دانشگاه‌های توبینگن و کمبریج انگلستان است. شرکت در چندین کاوش باستان‌شناسی در ایران و دیگر کشورها، انتشار کتاب به زبان انگلیسی و ترجمه کتاب به فارسی در حوزه پارینه‌سنگی و انتشار مقالات متعدد تخصصی در مجلات تراز اوّل دنیا از فعالیت‌های میدانی و پژوهشی این بانو است.
باستان‌شناسان با توجه به ویژگی‌های ابزارسازی، عصر سنگ را به چهار ریز دوره پارینه‌سنگی قدیم، میانی، جدید و فراپارینه‌سنگی تقسیم می‌کنند. اندازه جمجمه، پیشانی، فک، آرواره، قد، استخوان‌بندی تنه و اندام ازجمله تفاوت فیزیکی بدنی انسان‌های نخستین با انسان امروزی است. نئاندرتال‌ها که از انسان‌های نخستین بودند به‌وسیله ابزارهای‌سنگی حیواناتی مانند گوزن و گراز را شکار می‌کردند. کاربرد سنگ در زندگی انسان‌های پیش‌ازتاریخ از ابزارهای بسیار مهم و تعیین‌کننده بوده است. هنوز هم در اقوام بدوی آفریقا بیشتر از سنگ‌هایی با سیلیس بالا نسبت به فلزات برنده در امر تهیه خوراک استفاده می‌شود.
قدیمی‌ترین شواهد پارینه‌سنگی قدیم در محوطه کوبی‌فورا در کشور کنیا یافت شده است. به سبب تغییرات اقلیمی و سرد شدن هوا و همچنین کم‌شدن شکار در آفریقا، انسان‌های نخستین از دو مسیر شاخ آفریقا و مسیر اریتره و مسیر مصر و فلسطین اشغالی به اروپا و دیگر مناطقی مانند ایران که وضعیت اقلیمی مناسبی داشته مجبور به مهاجرت شدند.
در اوایل قرن 20 نخستین دست‌افزارهای انسان‌های نخستین در ایران کشف شد. رشته‌کوه زاگرس نسبت به رشته‌کوه البرز پژوهش‌های میدانی بیشتری در حوزه پارینه‌سنگی مورد مطالعه قرار گرفت. ژاک دمورگان زمین‌شناس و متخصص پیش از تاریخ فرانسوی بررسی‌ها و گمانه‌زنی‌هایی در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران انجام داد. حدود نیم‌قرن بعد کارلتون استانلی کوون که دیرین‌انسان‌شناس آمریکایی بود در سال 1327 پس از کاوش در غار بیستون کرمانشاه به کاوش در غارهای هوتو و کمربند بهشهر پرداخت و نتایج کارش را در کتاب «هفت غار» منتشر کرد. بعدها چارلز مک‌برنی، ژیل بریون، اصغر عسگری خانقاه، رحمت نادری، سونیا شیدرنگ، حامد وحدتی‌نسب و حسن فاضلی‌نشلی از دیگر باستان‌شناسان و انسان‌شناسانی بودند که در مازندران به فعالیت‌های میدانی عصر سنگ پرداختند. کارلتون در کتاب «هفت غار» از بخش یانه‌سر به‌عنوان منطقه‌ای مهم در دوران پارینه‌سنگی شمال ایران مطرح کرد و سبب شد تا خانم قصیدیان نزدیک به هشت دهه بعد با این اشاره با گروهی به بررسی میدانی این مناطق بپرازد.
کشف 4 پناهگاه صخره‌ای و یک غار (رستم‌کلا) که دهانه ورودی آن به دلیل رسوبات، بسته شده و گردآوری بیش از 20 دست‌افزار سنگی از نتایج این پژوهش میدانی بوده است. دکتر الهام قصیدیان قصد دارد در آینده یکی از پناهگاه‌های صخره‌ای را مورد کاوش باستان‌شناختی قرار دهد تا نتایج بهتر و دقیق‌تری از دوران پارینه‌سنگی منطقه بدست آورد.