احمد توکلی؛ مردی از مازندران با رویکردی متفاوت در سیاست

احمد توکلی چهره‌ای است که بیش از پنج دهه در میانه میدان سیاست، اقتصاد و رسانه ایستاد. اگرچه از زندان‌های ساواک تا کرسی‌های مجلس و از وزارت و سخنگویی دولت تا افشاگری علیه فساد ساختاری جای داشت؛ اما هیچ‌گاه تمام‌قد در قدرت نماند. او نوعاً در جایگاه منتقدی صریح بود و صدایش در حیات سیاسی ایران ماندگار شد.

احمد توکلی، سیاستمدار و اقتصاددان برجسته ایرانی متولد سال ۱۳۳۰ در شهر بهشهر، ریشه در خانواده‌ای با پیشینه تجاری دارد. جد او یکی از بازرگانان شناخته شده اصفهان بود که در اواخر دوران حکومت تزاری ارتباطات تجاری گسترده‌ای با مناطق قفقاز و روسیه برقرار کرده بود. قصد داشت به منظور توسعه تجارت به مازندران سفر کند اما وقوع انقلاب بلشویکی مسیر زندگی‌اش را تغییر داد و سرانجام در شمال ایران ماندگار شده بود و بعد از آن فرزندانش در آنجا ماندند.

خانواده و بستگان

احمد توکلی از خانواده‌ای نزدیک به برادران لاریجانی است؛ خودش پسر دخترخاله ناتنی آن‌هاست و همسرش هم دخترخاله‌شان است. شهره کیانوش راد در روزنامه همشهری به نقل از سیده بهیجه حسینی همسر توکلی نوشته است: «احمدآقا هنگام خواستگاری به من گفته بود که ممکن است ساواک من را دستگیر و زندانی یا حتی اعدام کند! او مبارزی انقلابی بود و وقتی از اهدافش مطلع شدم یقین داشتم انتخاب این نوع زندگی جهاد در راه خداست و می‌خواستم من هم در این راه شریک شوم. به او گفتم: من یک مسلمانم و مسلمان جز از خدا نمی‌ترسد. تسلیم رضای خدا هستم.»(همشهری آنلاین)

توکلی پدر هفت فرزند است؛ ۲ دختر و پنج پسر. یکی از پسرانش به نام زهیر با دختر صادق زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران ازدواج کرده است. زهیر در گفت‌وگو با روزنامه آرمان (سال ۱۳۹۱) در مورد این ازواج گفته است: «من در روزنامه همشهری با دختر ایشان آشنا شدم و این آشنایی بعداً شکل یک رابطه عاشقانه گرفت». رابطه خانوادگی توکلی و زیباکلام که در دو جناح بودند و نوه مشترک داشتند، از حواشی جذاب دنیای سیاست ایران بود.

تجربه پر فراز و نشیب مبارزه انقلابی

اوایل دهه ۱۳۵۰، ایران صحنه تقابل دو تصویر بود: در یک‌سو جشن‌های ۲۵۰۰ ساله و حکومت شاهنشاهی و در سوی دیگر، جوانانی که در دل دانشگاه‌ها پا به عرصه مبارزه گذاشته بودند. احمد توکلی یکی از همان دانشجویان بود که فعالیت سیاسی خود را از دانشگاه شیراز آغاز کرد؛ جایی که خیلی زود به یکی از دانشجویان معترض علیه حکومت تبدیل شد.

شرکت در اعتصابات، برهم زدن سخنرانی‌های مسئولان دانشگاه و پخش اعلامیه علیه جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی از جمله اقدامات توکلی در آن سال‌ها بود؛ فعالیت‌هایی که چندبار او را راهی بازداشتگاه ساواک کرد.

در همان دوران دانشجویی، توکلی با برخی اعضای سازمان مجاهدین خلق آشنا شد و از طریق سیدرضا دیباج به این سازمان پیوست. او با چهره‌هایی مانند مهندس رجبعلی طاهری و اکبر حدادی در ارتباط بود. گروهی به نام «مجاهدین اسلام» نیز از دل این ارتباط‌ها شکل گرفت که با هدایت دیباج و سعید شاهسوند با بدنه سازمان مجاهدین خلق در تماس بودند. دیباج بعدها در جریان دستگیری‌های شهریور ۱۳۵۰، تحت شکنجه جان باخت.(جماران)

مسیر تحصیلی؛ از اخراج دانشجویی تا استادی دانشگاه

احمد توکلی مسیری پرفراز و نشیب را در دانشگاه پیموده بود. او در سال ۱۳۴۸ تحصیلاتش را در رشته برق در دانشگاه دانشگاه شیراز آغاز کرد اما ۲ سال بعد پیش از آنکه فرصت فارغ‌التحصیلی پیدا کند، به‌دلیل مشارکت در اعتصابات و فعالیت‌های سیاسی علیه حکومت پهلوی، از دانشگاه اخراج شد؛ اتفاقی که شاید آن روز پایانی تلخ به‌نظر می‌رسید، اما سال‌ها بعد آغازی تازه را رقم زد چراکه در سال ۱۳۶۸ بار دیگر به دانشگاه بازگشت و این‌بار رشته اقتصاد را برای ادامه تحصیل انتخاب کرد.

توکلی در سال ۱۳۶۸ راهی انگلستان شد و در سال ۱۳۷۵ موفق به دریافت دکترای اقتصاد از دانشگاه ناتینگهام شد. پایان‌نامه‌اش با عنوان «دلایل تورم در اقتصاد ایران (۱۹۷۲–۱۹۹۰)» با حمایت مالی وزارت فرهنگ و آموزش عالی تدوین و دفاع شد.

پس از بازگشت به کشور، توکلی در قامت استادیار به تدریس در دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی پرداخت. فعالیت دانشگاهی او تا سال ۱۳۹۲؛ یعنی زمانی که به‌طور رسمی بازنشسته شد، ادامه داشت.

از انقلابی بهشهری تا تریبون دولت؛ روایت ورود به سیاست

پس از انقلاب اسلامی، احمد توکلی به عنوان رییس شهربانی، رییس کمیته انقلاب اسلامی و دادستان انقلاب بهشهر فعالیت کرد و در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی نماینده مردم بهشهر و عضو هیات رئیسه بود. پس از شهادت محمدجواد باهنر، میرحسین موسوی با رای اعتماد مجلس به نخست وزیری انتخاب شد. بهزاد نبوی به سبب حضور در پست وزارت صنایع سنگین، از سخنگویی دولت کناره گرفت. همین امر سبب شد مدتی کوتاه احمد توکلی این پست را در اختیار بگیرد.

توکلی همزمان مسئولیت وزارت کار و امور اجتماعی و سخنگوی دولت را بر عهده گرفت اما به دلیل اختلاف با نخست‌وزیر مدتی بعد استعفا کرد و خود نخست‌وزیر مقام سخنگویی را بر عهده گرفت.

نامزدی که ۲ بار به سوی پاستور رفت، اما وارد نشد

احمد توکلی دو بار در انتخابات ریاست‌جمهوری نامزد شد. بار اول در ششمین دوره به عنوان یکی از نامزدها ثبت‌نام کرد و صلاحیت او نیز تأیید شد. او در سخنرانی‌های انتخاباتی خود بر موضوعاتی چون بی‌عدالتی اقتصادی و اجتماعی، ناکارآمدی سیاست‌ها و مدیریت‌ها، امتیازطلبی، تجمل‌گرایی، بی‌توجهی به مشارکت سیاسی مردم و همچنین انتقاد از سیاست‌های ایدئولوژی‌زدایی و رفاه‌طلبی تمرکز داشت.

توکلی که خود را رقیبی جدی برای آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی می‌دانست، با توجه به اجرای سیاست تعدیل اقتصادی از سوی دولت هاشمی، نقطه‌ضعف اصلی او را مسائل اقتصادی تشخیص داد.

توکلی از تئوریسین‌های اقتصادی جناح راست به شمار می‌رفت و با موضعی تهاجمی وارد رقابت شد. انتقادهای صریح او از فاصله طبقاتی که برای مردم تازگی داشت، توجه اقشار مختلف جامعه را به سمت او جلب کرد. بنابراین برای نخستین‌بار در تاریخ انتخابات ریاست‌جمهوری ایران نامزدی به‌ صراحت علیه رقیب خود موضع‌گیری می‌کرد. این رویکرد زمینه‌ساز رشد چشمگیر تبلیغات میدانی شد و نامزدها را به ارائه برنامه‌های متنوع انتخاباتی برای معرفی دیدگاه‌های خود ترغیب کرد.

در نهایت پس از برگزاری انتخابات، احمد توکلی با کسب ۴ میلیون و ۲۶۰ هزار و ۸۷۹ رأی پس از آیت‌الله هاشمی قرار گرفت و از رسیدن به جایگاه ریاست‌جمهوری بازماند.(ایرنا، گزارش ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران)

اما ماجرا همین‌جا به پایان نرسید. توکلی بار دیگر در انتخابات هشتم ریاست‌جمهوری وارد میدان شد. شورای نگهبان در این دوره از میان ۸۱۴ داوطلب، ۱۰ نفر را تأیید صلاحیت کرد؛ سید محمد خاتمی، احمد توکلی، علی شمخانی، عبدالله جاسبی، حسن غفوری فرد، منصور رضوی، شهاب الدین صدر، علی فلاحیان، مصطفی هاشمی طبا و محمود کاشانی.

توکلی رقیب اصلی سید محمد خاتمی بود. خاتمی که تجربه یک دوره ریاست جمهوری داشت و بار دیگر توسط شورای نگهبان تایید صلاحیت شده بود، هنگام ثبت‌نام در برابر خبرنگاران، اطمینان داد که بر عهد پیشین خود با مردم پابرجاست.

به این ترتیب، توکلی ۲ بار بخت خود را برای نشستن بر صندلی ریاست‌جمهوری آزمود، اما هر ۲ بار میدان رقابت را به رقبای قدرتمند واگذار کرد و هرگز به پاستور نرسید.

مسیر پرفراز و نشیب بهارستان

در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی، احمد توکلی به عنوان نماینده مردم بهشهر وارد بهارستان شد؛جایی که دوران تازه‌ای از فعالیت سیاسی و قانون‌گذاری در فضای پرتنش و پرامید پس از انقلاب اسلامی آغاز شده بود.

توکلی پس از سال‌ها فاصله در سال ۱۳۸۰ بار دیگر به مجلس بازگشت و سه دوره متوالی نمایندگی تهران را برعهده گرفت. در این مدت ریاست مرکز پژوهش‌های مجلس را هم به عهده گرفت؛ جایگاهی که تلاش کرد آن را به بازوی تخصصی و تحلیلی قوه مقننه تبدیل کند. نگاه اقتصادی، تا حدی فراجناحی و منتقدانه توکلی موجب احترام حتی میان منتقدان سیاسی‌اش شد و نقش او را در بدنه کارشناسی مجلس پررنگ‌تر کرد؛ اما با وجود سال‌ها تجربه، ناکامی‌های او در انتخابات ریاست جمهوری به مجلس هم رسید و در۱۳۹۴ نتوانست به پارلمان راه پیدا کند.

او در مجلس هفتم از جمله طراحان تثبیت قیمت‌ها در اسفندماه سال ۱۳۸۳، بود که وقتی تورم ایران حدود ۱۵ درصد بود، با هدف مهار تورم، مانع افزایش پلکانی سالانه قیمت سوخت شد؛ بعدتر برخی این طرح را از عوامل مصرف گزاف سوخت و ناترازی امروز انرژی دانستند.

از صدای نقد تا مطالبه عدالت و تربیت نسل عدالت‌خواه

توکلی تنها یک سیاستمدار نبود، او سال‌ها نقش‌آفرینی در حوزه‌های رسانه، شفافیت و آموزش را نیز در کارنامه خود ثبت کرده است. وی بنیان‌گذار و نخستین مدیرمسئول وب‌سایت خبری تحلیلی «الف» بود؛ رسانه‌ای که به مرور به یکی از پایگاه‌های اثرگذار نقد و تحلیل در فضای سیاسی و اقتصادی کشور بدل شد. توکلی همچنین ریاست هیئت‌امنای مجتمع فرهنگی و آموزشی پسرانه «معلم» را نیز بر عهده داشت؛ مجموعه‌ای که در ۱۷ شهریور ۱۳۶۹ با هدف ارتقای سطح آموزش و پرورش تأسیس شد.

علاوه بر عرصه رسانه، توکلی مؤسس و رئیس هیئت‌مدیره سازمان مردم‌نهاد «دیده‌بان شفافیت و عدالت» بود؛ نهادی که مأموریت آن مبارزه با فساد و دفاع از حقوق عمومی تعریف شده است.

درگذشت

احمد توکلی از چهره‌های سیاسی که سال‌ها صدای انتقاد و مطالبه‌گری در دل ساختارهای قدرت بود و در میانه پیچیدگی‌های سیاسی و اقتصادی ایران همواره تلاش کرد دیدبان شفافیت باشد، در واپسین سال‌های عمر یا در سکوتی تأمل‌برانگیز از عرصه سیاست فاصله گرفت یا به‌واسطه بیماری از میدان کنش دور ماند. سرانجام چهارشنبه اول مرداد ۱۴۰۴ پس از یک دوره بیماری در ۷۴ سالگی درگذشت.