آبی که دیگر زلال نیست

افزایش جمعیت و به تبع آن، بالا رفتن ساخت و ساز و مصرف مصالح ساختمانی، از جمله شن و ماسه، باعث شده است که برداشت از بستر رودهای شمال کشور افزایش یابد و پیامدهایی همچون آلودگی محیط زیست و تخریب رودخانه ها را به دنبال داشته باشد.

شن و ماسه از پرمصرف ترین مصالح ساختمانی به شمار می‌روند و پیشرفت تمدن بشری در امر احداث سازه، نیاز بشر به شن و ماسه را افزایش داده است. برداشت‌های غیر کارشناسانه برای تأمین نیاز بشر، لزوم حفظ بستر و حریم رودخانه‌ها و نیز حفظ هویت آن و اجتناب از به هم خوردن تعادل موجود در محیط زیست رودها را بیش از پیش برجسته می‌کند. برخی از رودخانه های غرب مازندران همانند رودخانه حفاظت شده ‘ چالوس ‘ که از وسط این شهر گردشگرپذیر می گذرد همواره گل آلود است ، مردم و گردشگران منطقه به جای دیدن آب شفاف و زلزل ، آب های آلوده را می بینند که به دریا می ریزد.رودخانه حفاظت شده سردابرود در چالوس هم در اکثر روزها احتمالا به دلیل برداشت شن و ماسه از قسمت های بالادست گل آلود است این در حالی است که سالانه بیش از یک میلیون بچه ماهی سفید در این رودخانه رها سازی می شود.سردابرود که در سال 1346 در شورای عالی حفاظت محیط زیست به عنوان رودخانه حفاظت شده به ثبت رسید ، درگذشته زیستگاه گونه های ارزشمندی نظیر قزل آلای خال قرمز ، قزل آلای رنگین کمان ، ماهی خیاطه (لپه)، سس ماهی (لب پهن یا برزم) و ماهی سر مخروطی سیاه فلس (سگ ماهی، عروس ماهی یا مار ماهی) بوده است.

پنج رودخانه در سراسر ایران به عنوان مهم ترین رودخانه های کشور تحت عنوان حفاظت شده در شورای عالی محیط زیست به ثبت رسیدند که رودخانه های چالوس و سردابرود از جمله آنها هستند.یکی از ساکنان شهر چالوس در خصوص رودخانه های این شهرگفت : متاسفانه در اکثر زمان شاهد گل آلود بودن رودخانه های چالوس هستم که لازم است مسئولان در این زمینه چاره اندیشی کنند.عباس زندی افزود : مسافران و گردشگرانی که به دیدن دریا ، جنگل و رودخانه به این منطقه سفر می کنند تمایل چندانی به دیدن این رودخانه ها ندارند و این امر علاوه بر آلودگی باعث کاهش استقبال گردشگران می شود.به گفته وی ، مسئولان ذیربط چرا جلوی شرکت های برداشت شن و ماسه که در بالادست اقدام به برداشت شن می کنند و باعث آلوده کردن رودخانه ها می شوند، نمی گیرند.

معاون فرماندارعباس آباد با ابراز نگرانی از برداشت غیرمجاز ماسه از بستر رودخانه ها در مناطقی از حوزه شهری و روستایی منطقه ،‌ خواستار برخورد جدی مسئولان ذیربط با متخلفان در این شهرستان شد.

معصومه گلیچ گفت :‌ براساس گزارش های رسمی و مشاهدات عینی برداشت بی رویه ماسه از بستر رودخانه ها، معضلی است که از سال های گذشته تاکنون دراین شهرستان وجود دارد و خسارت های جبران ناپذیری به محیط زیست و حتی تاسیسات زیربنایی مانند شبکه های آب آشامیدنی و گازرسانی وارد کرده است.به گفته وی، با بازدیدهای به عمل آمده از تعدادی از رودخانه های منطقه بویژه رودخانه ‘چارز ‘ در کلار آباد یا ‘کاظم رود ‘ در عباس آباد متاسفانه با برداشت های بی رویه عرض و ارتفاع این 2رودخانه تقریبا به ترتیب به حدود 100 متر و 15 متر رسانده است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران پیش از این با اشاره به برداشت شن و ماسه در مسیر جاده هراز به ایرنا گفت: از 43 واحد معدنی فعال در زمینه برداشت شن و ماسه در مسیر جاده هراز شهرستان آمل، تعداد 19 معدن بدون داشتن مجوزهای سنگ شکن فعالیت می کنند.ناصر مهردادی افزود : از میان معادنی که در جاده هراز مجوز استفاده سنگ شکن را ندارند، تعداد پنج مورد دارای مشکلات زیادی بودند که با دستور رییس کل دادگستری مازندران و الزاماتی که محیط زیست مازندران از سوی دادستانی آمل به آنان اعلام و ابلاغ می کند، نسبت به برطرف کردن مشکلات و رعایت کردن موازین زیست محیطی اقدام خواهند کرد.

فعالیت معادن غیرمجاز و برخی معادن فعال بدون در نظر گرفتن موازین حفاظت محیط زیست، سلامت رودخانه هراز را در سال های اخیر به طور جدی تهدید کرده است به طوری که اکنون هیچ اثری از شفافیت آب و آبزیان در قسمت های انتهایی این رودخانه مشاهده نمی شود.

مدیر امور منابع آب قائمشهر هم گفت که با جلوگیری از برداشت های مجاز و غیرمجاز شن و ماسه از بستر رودخانه های تلار و سیاهرود ، گام نخست در احیای این 2 رودخانه با موفقیت برداشته شده است.

هادی نیک اختر افزود که بستر این 2 رودخانه مهم منطقه به خاطر برداشت های بی رویه رسوبات ، در بعضی از مقاطع تا چهار متر پائین رفته بود و این نگرانی وجود داشت که تمامی ابنیه و تاسیسات حاشیه آنها تحت تاثیر قرار گیرد.

برداشت بی رویه شن و ماسه و دیگر مصالح از کف رودخانه ها در مازندران از جمله معضلاتی بوده که در 2 دهه گذشته به صورت جدی دامنگیر محیط زیست مازندران شد و یکی از تبعات مهم آن خسارت زائی برای ساکنان حاشیه رودخانه ها و زمین های کشاورزی بود.رودخانه های تلار و سیاهرود در بخشی از مسیرشان از منطقه شهری قائمشهر عبور می کنند و در سال های اخیر سرمایه گذاری برای تبدیل این 2 رودخانه به منطقه گردشگری برای شهروندان و گردشگران ورودی به مازندران آغاز شده است.

یک پژوهشگر منابع طبیعی به خبرنگار ایرنا گفت: رود را باید با دید حوزهٔ آبخیز ببینیم و آن را از سرچشمه تا دریا در نظر بگیریم و پیوستگی رود و دریا را فراموش نکنیم.یوسف گرجی بحری افزود: هر رودخانه یک بوم‌سازگان است و بود و نبودش به دریا وابسته است و این دو با یکدیگر ارتباط تام دارند.وی تأکید کرد: اکنون نگاه به رود، نگاه کارخانه‌ای است و رود را تولید کننده محصولات فرسایشی می‌دانند. این متخصص جنگل توضیح داد: رود در طول زمان کوه‌ها را فرسایش می‌دهد که نتیجهٔ آن به وجود آمدن شن و ماسه است.گرجی بحری بیان کرد: رود زیستگاه آبزیان است و ماهیان قزل‌آلا در بالادست و ماهیان کپور در پایین‌دست و همچنین برخی دیگر از موجودات در آن تخم‌ریزی و پرندگان ماهی‌خوار از آن استفاده می‌کنند که برداشت شن و ماسه، تعادل زیستی جانداران را به هم می‌زند.

او تصریح کرد: در اعطای مجوز برداشت شن و ماسه هیچ دستگاهی نباید به تنهایی تصمیم بگیرد بلکه لازم است به مهندسی رودخانه و محیط زیست توجه و نظر کارشناسانهٔ همه نهادهای مربوط گرفته شود.

گرجی بحری یادآور شد: کمتر رودخانه‌ای را در شمال کشور می‌شناسیم که از آن شن و ماسه برداشت نشود و مطابق مشاهدات کودکی‌ام از رود چالوس، در 60 سال اخیر بستر این رود در محل پل چالوس، چهار تا پنج متر پایین‌تر رفته است.به گفتهٔ این پژوهشگر، فرایند شست‌وشو در معادنِ شن و ماسه در بالادست، باعث گل‌آلودگی رود می‌شود زیرا آب زیادی صرف این کار می‌شود تا شن و ماسه‌ای تمیز و مناسب بتون‌سازی تولید شود.این پژوهشگر جنگل دربارهٔ پیامدهای برداشت شن و ماسه از رودهای داخل جنگل گفت: این کار موجب تغییر مسیر و ریختِ رود و مقدار انحنای آن و همچنین تخریب دیواره و تغییر شیب رود می‌شود که در نهایت باعث تخریب فیزیکی و زیست‌شناختی و افزایش سرعت آب می‌شود و احتمال سیل و تخریب در جلگه بالا می‌رود.گرجی بحری اظهار داشت: برای تأمین مصالح ساختمانی باید برآورد کرد جریان رود چقدر ‘بار’ یعنی شن و ماسه طبیعی دارد. وی افزود: رود به طور طبیعی و بر اثر فرسایش، مقداری شن و ماسه دارد که باید میزان دقیق آن ارزیابی شود و متناسب با آن برایش مجوز برداشت صادر گردد. گرجی بحری توصیه کرد: باید سعی شود برداشت قانونی شن و ماسه از رودخانه تا حد امکان به دریا نزدیک‌تر باشد تا پیامدهای منفی آن کمتر شود و سنگ‌های درشت را خرد و تبدیل به شن و ماسه کرد. کارشناسان می‌گویند: برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه موجب بریدگی بستر رودخانه می‏شود و ممکن است کیلومترها به پایین‌دست و بالادست رودخانه کشیده شود و این امر باعث تخریب یا تضعیف پل‌ها و سایر سازه‌های رودخانه و مشکلات زیست محیطی گردد.