پرویز ناتِل خانلری زاده؛ بنیانگذار فرهنگستان ادب و هنر ایران

به گزارش حرف آنلاین ؛ پرویز ناتِل خانلری زاده اسفند ۱۲۹۲ در تهران از اهالی ناتل نور مازندران، ادیب، سیاست‌مدار، زبان‌شناس، نویسنده و شاعر معاصر ایرانی است.

پرویز ناتل خانلری در اسفندماه ۱۲۹۲ در تهران متولد شد و خانواده ی پدر و مادر او هر دو مازندرانی بودند و در حکومت قاجار شغل دیوانی داشتند و خانواده پدری وی خیلی زودتر از شهرستان نور، روستای «ناتل» از توابع شهرستان نور کنونی کوچ کرده‌بودند.

جد او، میرزا احمد مازندرانی، ابتدا عنوان خانلرخان و بعد لقب اعتصام‌الملک گرفت و میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک تا پایان عمر، مشاغلی در وزارت امور خارجه داشت و مدیر کل وزارت خارجه بود.

پدر خانلری، میرزا ابوالحسن خان خانلری (۱۲۸۸–۱۳۴۹ ه‍. ق)، ابتدا در وزارت عدلیه و سپس در وزارت امور خارجه خدمت می‌کرد و از سال ۱۳۱۶ ه‍. ق به مدت ده سال در تفلیس و پترزبورگ مأموریت سیاسی داشت.

در سال مشروطیت به تهران آمد و ازدواج کرد، لقب اعتصام‌الممالک گرفت و در سال ۱۳۰۹ ه‍. ش در تهران درگذشت.

نام خانوادگی «خانلری» از لقب جد او «خانلرخان» گرفته شده‌است و کلمه «ناتل» (نام قدیمی شهری در مازندران) به پیشنهاد نیما یوشیج (پسرخاله مادرش) بر نام خانوادگی او افزوده شد و باآنکه خود همیشه آن را به‌کار می‌برد، در شناسنامه او نبود.

پرویز ناتل خانلری تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سن‌لویی، مدرسه ی آمریکایی تهران و مدرسه ی ثروت تهران گذراند.

درس‌های دوره ی اول دبیرستان را به‌طور متفرقه امتحان داد و هنگام ورود به دارالفنون برای دوره ی دوم متوسطه، به تشویق بدیع‌الزمان فروزانفر، که آن زمان معلم دارالفنون بود، رشته ادبی را انتخاب کرد.

سپس وارد دانشسرای عالی شد و در سال ۱۳۱۴ ه‍. ش دانشنامه لیسانس زبان و ادبیات فارسی را از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دریافت کرد.

پس از گذراندن دوره آموزشیِ خدمت نظام وظیفه، از سال ۱۳۱۵ به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و مدتی دبیر دبیرستان‌های رشت بود؛ سپس، ضمن تدریس در دبیرستان‌ها، دوره ی دکتری زبان و ادبیات فارسی را گذراند.

در سال ۱۳۲۲ خانلری جزو اولین گروه دریافت‌کنندگان دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران بود. موضوع پایان‌نامه دکتری او «تحول غزل در شعر فارسی» بود که به راهنمایی ملک‌الشعرا بهار به انجام رساند و بعداً با عنوان «تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی» به چاپ رسید.

پس از پایان خدمت وظیفه، دوران خدمت در دانشگاه تهران را آغاز کرد. خانلری کرسی «تاریخ زبان فارسی» را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ایجاد کرد و تا سال ۱۳۵۷، خود متصدی تدریس آن بود. از دانشجویان و شاگردان موفق او می‌توان به دکتر قدمعلی سرامی اشاره کرد. در همان اوایل دوران خدمت در دانشگاه تهران، در سال ۱۳۲۵ انتشارات دانشگاه تهران را بنیان گذاشت و خود به مدت پنج سال مدیریت آن را برعهده داشت.

خانلری از دوران دانشجویی، همکاری خود را با مطبوعات آغاز کرد و اشعار و نوشته‌هایش در مجله مهر انتشار می‌یافت. در خاطرات خود، از جمعی از ادیبان نامدار آن زمان همچون محمدتقی بهار، رشید یاسمی و سعید نفیسی یاد می‌کند که در دفتر مجله مهر گرد می‌آمدند و مشهور به ادبای سبعه (هفت‌گانه) بودند.

در مقابل آنان، به چهار نفر جوان‌تران نوگرا و تحصیل‌کرده اروپا، یعنی صادق هدایت، مجتبی مینوی، بزرگ علوی و مسعود فرزاد اشاره می‌کند که در «کافه رزنوار» در خیابان لاله‌زار نو جمع می‌شدند و به گروه ربعه (چهارگانه) مشهور شده‌بودند و خانلری در حدود سال ۱۳۱۵ با آنان نیز آشنایی یافت.

پرویز ناتل خانلری در سال ۱۳۲۰ با زهرا کیا ازدواج کرد که حاصل آن یک دختر و یک پسر بود. پسرش آرمان در جوانی درگذشت. در خرداد ۱۳۲۲ نخستین شماره از مجله ادبی سخن را انتشار داد و با وجود وقفه ناخواسته‌ای که پیش آمد، تا سال ۱۳۵۷ انتشار آن را تداوم بخشید.

وی در سال ۱۳۲۷ به پاریس رفت و مدت دو سال در «انستیتو دو فونتیک»، که وابسته به دانشگاه سوربن بود، به مطالعه و تحقیق مشغول شد. او اولین ایرانی‌ای بود که با رشتهٔ فونتیک (آواشناسی) در این مؤسسه آشنا شد و رساله‌ای نیز در این باره به زبان فرانسوی نوشت.

خانلری در اوایل دههٔ ١٣٣٠ ، به جایگاه مهمّی در میان استادان دانشکده ادبیات و صحنهٔ ادبی کشور دست یافته بود؛ تسلط به ادبیات قدیم و جدید، آشنایی با روش‌های جدید علمی و پژوهش زبانی، نثرنویسی، نقادی، ترجمه، شاعری، تدریس، سرپرستی مجلهٔ سخن و مشارکت در سیاست‌گذاری و سازمان‎دهی مراکز فرهنگی او را بیش از دیگر ادبیان معاصر برجسته کرد.

خانلری نخستین ادیب ایرانی است که سنجش خود را به پژوهش گذاشت تا دریابد که وزن شعر و عروض سنتی از روزگار نگارش «ترجمان البلاغه» تا فرصتی که «بحورالالحان» قلمی شد چه تحولاتی یافته است.

خانلری در دهه‌های ١٣٣٠ و ١٣۴٠ هم‌چنان که در عرصهٔ فرهنگ فعال بود، برخی از سِمَت‌های سیاسی را پذیرفت. مدتی سناتور مازندران بود و در آن یک‌ سالی که وزیر فرهنگ بود سپاه دانش را بنا نهاد و پس از استعفاء از مقام وزارت، بنیاد فرهنگ ایران را تأسیس کرد و مدیرعامل سازمان پیکار با بی‌سوادی شد.

او برای شرکت در مجامع و بازدید از مراکز مختلف فرهنگی به کشورهای بسیاری سفر کرد و از دانشگاه لنین شوروی دکتری افتخاری، دریافت کرد. خانلری، پژوهشکدهٔ‌ فرهنگ ایران را تأسیس کرد و ریأست فرهنگستان ادب و هنر ایران را برعهده داشت.

مرگ تنها پسرش آرمان، در تغییر حال‌وهوای ذهنی او تأثیری دگرگون‌ساز داشت.

خانلری در دهه ١٣۵٠ هم به‌لحاظ سیرافولی اوضاع‌‌واحوال سیاسی و هم به‌جهت افزایش سن و زوال تدریجی انگیزهٔ فعالیت ادبی، که بازتابی از آن را در افول «سخن» می‌توان دید، دیگر درخشش دهه‌های پیش را نداشت و وقت او بیشتر به نظارت و سرپرستی در مؤسسات متبوع و بخشی هم برای پژوهش‌های شخصی، صرف می‌شد.

ورود او به قلمرو سیاست و پذیرفتن برخی سمت‌های سیاسی، به اعتبار اجتماعی‌اش لطمه زد و در دوره خاصی، رابطه میان او و روشنفکران دگراندیش جامعه ایرانی را به تیرگی کشاند.

پس از انقلاب اسلامی، حدود دو ماه در زندان، محبوس بود. او پس از آزادی با آنکه امکان خروج از کشور را داشت، ایران را ترک نکرد و در پاسخ به گروه‌های سیاسی مخالف که قصد داشتند او را از ایران بیرون ببرند و در صف خود جای دهند، گفته بود «از ایران خارج نمی‌شوم»

پرویز ناتِل خانلری زاده در ۱ شهریور ۱۳۶۹ در تهران به زندگی خود خاتمه داد.