مسابقه تأسیس مرکز تحقیقاتی در کشور

حرف آنلاین: این گزارش به هیچ عنوان بنا ندارد که تلاش محققان کشورمان را زیر سئوال ببرد آنچه هدف اصلی از تهیه این گزارش است، یادآوری مهمترین مشکلات و آسیب شناسی درباره کمیت مراکز پژوهشی است. امید است این گزارش تلنگر برای پر رنگ شدن کیفیت به جای کمیت باشد.

پژوهش و تحقیق سال های زیادی است که به دغدغه اصلی محققان و اساتید و دانشجویان بدل شده است و انجام کار تحقیقی در جایی با عنوان مرکز پژوهشی می تواند بخشی از مشکلات کشور را حل کند. جایی که باید در آن ابتدا مشکل و معضل ریشه یابی و آسیب شناسی شود و سپس برای آن چاره ای اندیشید. در این سال ها بسیاری از مراکز تحقیقاتی تنها با یک نام و یک تابلو بر سر درشان شکل گرفتند و خروجی چندانی نداشتند. بسیاری به ماموریت های تکراری پرداختند و برخی نیز در موافقت های اصولی باقی مانده و هیچگاه موافقت قطعی دریافت نکردند.

در حالی که بسیاری از کشورهای مطرح دنیا در علم و فناوری به سمتی می روند که ساختارها را هدفمند و کوچک کنند و کار تیمی را در صدر برنامه ها قرار دهند، در ایران هر دانشگاه و موسسه ای به دنبال یک مرکز تحقیقاتی است که البته هر چه عریض و طویل تر بهتر. البته ناگفته نماند که برون داد دانشگاه ها چیزی غیر از این را نشان می دهد.

وضعیت پراکندگی مراکز پژوهشی

در این میان وضعیت پراکندگی مراکز تحقیقاتی کشور که احتمالا بخشی از مقالات علمی باید ناشی از تحقیقات آنجا باشند به هیچ عنوان وضعیت مناسبی نیست. از تعداد یک هزار و 256 مرکز پژوهشی (شامل مرکز مطالعاتی تا پژوهشگاه) که در دو بخش پزشکی و غیر پزشکی در کشور قرار دارند تعداد 617 عدد از این مراکز در تهران مستقر هستند.

در حال حاضر بر اساس آمار موجود در وزارت علوم همه مراکز پژوهشی در بخش های فنی مهندسی، علوم انسانی، علوم پایه، کشاورزی، هنر و معماری و بین رشته ای 744 مرکز هستند و بر اساس اطلاعات پرتال پژوهشی علوم پزشکی کشور نیز 512 مرکز تحقیقاتی علوم بالینی و بیومدیکال در حوزه پزشکی وجود دارند.

سایتهای بی کیفیت و بی بازده

البته این تعداد به این معنی نیست که تمامی این 1256 مرکز پژوهشی دارای سایت های فعال و خروجی های موثر و کارآمد هستند بلکه این گزارش تنها بر اساس اطلاعات موجود در پرتال ها که نامی از این مراکز داشتند تهیه شده است. در بررسی بیشتر این اسامی یا سایت های به روز نداشتند، یا سایت اینترنتی نداشتند و یا تنها یک ایمیل برای ارتباط با آنها وجود داشت. البته در این میان تعدادی نیز سایت های به روز و پرمحتوایی داشتند که البته تعدادشان به 20 هم نمی رسید.

با ملاحظه اینکه بسیاری از پژوهش ها ممکن است محرمانه باشند، اما در بسیاری از سایت این مراکز اثراتی از خروجی و دستاوردها را نمی توان یافت. به جرأت می توان گفت درصد ناچیزی از پایگاههای اینترنتی مراکز پژوهشی به خروجی پژوهشی شان پرداخته اند که این نیز از نقطه نظرهای مختلف حایز انتقاد است.

بنا بر آمار موجود از تعداد 744 مرکز پژوهشی غیر پزشکی، 33 مرکز مطالعاتی داریم که در واقع کوچکترین واحد پژوهشی محسوب می شوند. 97 مرکز تحقیقاتی، 168 مرکز پژوهشی، 16 موسسه پژوهشی، 2 گروه مطالعاتی، 232 گروه پژوهشی، 195 پژوهشکده، 34 پژوهشگاه، یک بنیاد، یک سازمان و یک مرکز دائره المعارف سایر بخش های این آمار را تشکیل می دهند.

از میان مراکز موجود تهران بیشترین تعداد مراکز پژوهشی را با 417 مرکز غیر پزشکی و  200 مرکز پزشکی به خود اختصاص داده است.

آمار مراکز پژوهشی پزشکی و غیر پزشکی موجود در تهران

نوع مجوز مرکز پژوهشی	آزمایشی : 49	اصولی : 169	قطعی : 199
وابستگی تشکیلاتی	خصوصی: 193	درون دانشگاهی : 144	دستگاه های اجرایی : 43
	نهادهای عمومی غیردولتی : 17		وزارتی : 20
زمینه فعالیت	علوم انسانی: 192	فنی مهندسی : 165	علوم پایه : 35
	هنر و معماری : 9	کشاورزی : 9	بین رشته ای : 7
نوع مرکز تحقیقاتی علوم پزشکی	بالینی : 117	بیومدیکال : 83

از سوی دیگر در کل کشور بیشترین مراکز تحقیقاتی غیر پزشکی به گروه فنی مهندسی اختصاص دارد و پس از آن گروه علوم انسانی. جای تامل است که با توجه به نیاز کشور به علوم پایه تعداد این مراکز تحقیقاتی چندان قابل توجه نیست.

آمار مراکز پژوهشی غیر پزشکی در سطح کشور

وابستگی تشکیلاتی	خصوصی: 266	درون دانشگاهی : 381	دستگاه های اجرایی : 53	جمع : 744
	نهادهای عمومی غیردولتی : 19		وزارتی : 25
زمینه فعالیت	علوم انسانی: 267	فنی مهندسی : 290	علوم پایه : 87
	هنر و معماری : 13	کشاورزی : 71	بین رشته ای : 16

پس از تهران بیشترین مراکز پژوهشی در استان اصفهان با 59 مرکز دایر هستند. پراکندگی مراکز در استانهای کشور نشان می دهد که تنها سه قطب فارس، خراسان رضوی و مازندران از بیشترین مراکز پژوهشی برخوردار هستند.

فقیرترین استانها از نظر تعداد مراکز پژوهشی

استانهایی همچون ایلام، بوشهر، خراسان شمالی، زنجان با سه مرکز، قزوین، لرستان، هرمزگان و همدان با دو مرکز و اردبیل با یک مرکز فقیرترین استانهای کشور از نظر تعداد مراکز پژوهشی غیر پزشکی هستند.

آمار مراکز پژوهشی هر استان

نام استان	تعداد مراکز پژوهشی	نام استان	تعداد مراکز پژوهشی
آذربایجان شرقی	19	قزوین	2
آذربایجان غربی	5	قم	20
اردبیل	1	کردستان	7
اصفهان	59	کرمان	14
البرز	11	کرمانشاه	11
ایلام	3	كهكیلویه و بویر احمد	4
بوشهر	3	گلستان	4
چهار محال و بختیاری	6	گیلان	4
خراسان جنوبي	6	لرستان	2
خراسان رضوي	33	مازندران	24
خراسان شمالی	3	مركزي	4
خوزستان	13	هرمزگان	2
زنجان	3	همدان	2
سمنان	8	يزد	7
سيستان و بلوچستان	14	فارس	30

پراکندگی زمینه فعالیت در استان های کشور نیز از الگوی مناسبی پیروی نمی کند و به نظر می رسد به جز چند پژوهشکده که مرتبط با حوزه توانمندی آن استان هستند، توجه چندانی به توانایی های موجود در استان صورت نگرفته است.

در گروه فنی مهندسی با 290 مرکز، بیشترین مرکز پژوهشی در شهر تهران با 165 مرکز مستقر است و پس از آن اصفهان با 37 مرکز و مازندران با 12 مرکز و سپس خراسان رضوی با 10 مرکز قرار گرفته اند. در این بخش استان های فارس با 8 مرکز، آذربایجان شرقی با 7 مرکز و خوزستان با 6 مرکز در رده های بعدی قرار دارند.

در گروه علوم انسانی با 267 مرکز پژوهشی کشوری، بازهم تهران با 192 مرکز در صدر قرار دارد و پس از آن قم با 15 مرکز، خراسان رضوی با 11 مرکز و فارس با 9 مرکز و اصفهان با 8 مرکز دارای بیشترین تعداد هستند.

در گروه علوم پایه نیز بازهم تهران با 35 مرکز پیشتاز است و پس از آن فارس و اصفهان با 7 مرکز و پس از آن خراسان رضوی با 6 مرکز و بعد خوزستان و سیستان و بلوچستان با 4 مرکز در رده های بعدی قرار دارند.

پراکندگی مراکز تحقیقاتی در گروه کشاورزی نیز نشان می دهد که تهران با 9 مرکز در صدر و پس از آن استان های مازندارن با 5 مرکز و آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و اصفهان با 4 مرکز در رده بعدی قرار دارند.

اما وضعیت گروه بین رشته ای و هنر و معماری نیز قابل توجه است. در گروه بین رشته ای تنها در 8 استان مرکز تحقیقاتی وجود دارد و در گروه هنر و معماری نیز مراکز پژوهشی تنها در استان های تهران، البرز، اصفهان، یزد و کرمانشاه مستقر هستند.

در بخش پزشکی نیز وضعیت چندان رضایت بخش نیست و از میان 512 مرکز تحقیقاتی علوم پزشکی تعداد 200 مرکز به پنج دانشگاه علوم پزشکی تهران، شهید بهشتی و ایران، دانشگاه شاهد و دانشگاه علوم پزشکی بقیة الله، دو مرکز وابسته به وزارت نفت، یک مرکز انتقال خون، یک موسسه توانبخشی، یک بیمارستان، یک بنیاد، سه معاونت وزارت بهداشت و یک سازمان مستقر در شهر تهران اختصاص دارد.

مراکز تحقیقاتی علوم پزشکی بیشتر در دانشگاه های علوم پزشکی مستقر هستند که در این میان دانشگاه علوم پزشکی تهران با 83 مرکز در صدر قرار دارد. پس از آن دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با 52 مرکز و پس از آن دانشگاه های علوم پزشکی شیراز با 38 مرکز، اصفهان با 35 مرکز، مشهد با 29 مرکز، ایران با 27 مرکز و تبریز با 25 مرکز قرار دارند.

پس از آنها نیز دانشگاه علوم پزشکی بقیة الله و کرمان با 16 مرکز، همدان با 13 مرکز و مازندران با 11 مرکز قرار دارند.

آخرین وضعیت تولیدات علمی

در حال حاضر با احتساب اعضای هیات علمی شاغل در دانشگاه های وزارت علوم، دانشگاه های وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی و همچنین موسسات غیرانتفاعی و غیر دولتی بیش از 37 هزار عضو هیات علمی وجود دارند و بر اساس آخرین آمار تولید علم ایران در جولای 2014 تعداد 56 هزار و 119 تعداد مدرک علمی در سه پایگاه معتبر علمی جهان در ISI و ISC و اسکوپوس به نام ایران منتشر شده است.

این تعداد مدرک علمی تنها نشان دهنده مقالاتی به نام ایران است و افراد را نشان نمی دهد چرا که یک عضو هیات علمی پرکار می تواند چند مقاله در سال بنویسد و یا عضوی هیچ مقاله ای نداشته باشد و همانطور که همه مطلع هستند بسیاری از مقالات علمی ناشی از پایان نامه های دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری هستند که به کمک اساتید برای توانمند شدن دانش آموختگان در نشریات علمی به چاپ می رسند.

این در حالی است که همگی اذعان دارند که تولید علم و انتشار مقالات به تنهایی شاخص پیشرفت علمی نیست و این تولیدات علمی باید در جامعه نیز به ثمر رسیده باشند.

مراکز همنام مصداق موازی کاری

نکته دیگری که در این میان مورد توجه است این است که بسیاری از مراکز پژوهشی هم نام و هم ماموریت هستند اما در دو دانشگاه یا دو استان مختلف فعالیت می کنند. البته ممکن است هر بخشی با توجه به نیاز خود آنها را راه اندازی کرده باشد اما در صورت مدیریت درست پژوهش و منابع پژوهشی این اتفاق نباید رخ دهد شاید بتوان گفت این موضوع یک مثال بارز برای موازی کاری است.

نمونه هایی از این دست در جدول زیر قابل مشاهده است:

نام و تعداد مرکز پژوهشی همنام	محل استقرار
پژوهشگاه و پژوهشكده فناوري اطلاعات و ارتباطات	دانشگاه تربيت مدرس. دانشگاه صنعتي اصفهان دانشگاه اصفهان. دانشگاه خلیج فارس بوشهر. دانشگاه صنعتی خواجه نصیر. دانشگاه صنعتی امیرکبیر. دستگاه های اجرایی. نهادهای عمومی غیر دولتی
پژوهشكده الكترونيك	دانشگاه صنعتي شريف. دانشگاه علم و صنعت ايران
یک پژوهشگاه و 3 پژوهشكده علوم انساني	دستگاه های اجرایی. نهادهای عمومی غیر دولتی. خصوصی. وزارتی
پژوهشگاه صنعت نفت و پژوهشكده نفت	دستگاه های اجرایی . دانشگاه تهران
پژوهشکده انرژی	دانشگاه اصفهان. دانشگاه اميركبير . دانشگاه کاشان
پژوهشکده حمل و نقل	دانشگاه صنعتی اصفهان. دانشگاه علم و صنعت
پژوهشکده زیست فناوری	دانشگاه شهرکرد. دانشگاه شیراز. دانشگاه صنعتي شريف. دانشگاه زابل . دانشکده علوم کشاورزي ساري
پژوهشکده محیط زیست	دانشگاه قم. دانشگاه اصفهان . دانشگاه اميركبير

به گزارش مهر، وضعیت پراکندگی مراکز تحقیقاتی در کشور نشان می دهد که از یک سو بازهم همه راه ها به تهران ختم می شود و با وجود پتانسیل های علمی بسیار خوب در سایر استان های کشور، بودجه های پژوهشی به درستی توزیع نشده است و از سوی دیگر آنچه امروز می تواند به مدیریت بهتر منابع محدود اعتباری در حوزه پژوهش بیانجامد درست دیده شدن توانمندی های استانی و ارائه خدمات به آنهاست.

واقعیتهای هشدار دهنده از زبان مسئولان

همچنین از سوی دیگر وقتی به خروجی این تعداد مراکز نگاه می کنیم و ارتباط آنها با صنعت و سایر نهادهای اجرایی را بررسی می کنیم بزرگترین مشکل در آنجا خودنمایی می کند. مشکلی که سالهای سال است گریبان پژوهش و فناوری کشورمان را گرفته و راه حل قاطعی برای آن ارائه نشده است. به عبارت دیگر همچنان حلقه مفقوده پژوهش در کشور ارتباط با نهادهای بیرونی و تجاری سازی است. تا آنجا که به زعم یکی از مسئولان مرتبط با علم و فناوری کشور برخی مراکز عریض و طویل پژوهشی هستند که با وجود داشتن پرسنل بسیار و فضای فیزیکی زیاد خروجی و دستاورد مهمی ندارند و تنها هزینه ایجاد می کنند. وی به طنز می گفت فرج جمعیت در این مراکز به گونه ای است که صبحها زمان ورود پرسنل انگار تظاهرات رخ داده است.

همچنین در یک نشست مربوط به فعالیت های دانش بنیان یکی از مسئولان اذعان داشت که در حال حاضر تمام تسهیلات حمایتی اعم از مادی و معنوی فراهم است و ما به وِیژه از لحاظ مالی هیچ مشکلی نداریم اما بزرگترین مشکل ما کمبود طرح دانش بنیان خوب و قابل تجاری شدن است. اگرچه در صورت عدم چنین اعترافی نیز واضح و مشخص بود که ما به اندازه تعداد مراکز پژوهشی که داریم خروجی مناسب نداریم اما خود این اظهارات صریح هشداری است که باید آن را جدی گرفت.