نگاه سنتی، چالش صنعت گیاهان دارویی

جنگل‌ها و مراتع شمال کشور ، جدا از درخت و علفزار، منبعی غنی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی است که تاکنون به‌خوبی شناسایی و به کار گرفته نشده است و بهره‌برداری از آن اغلب به صورت سنتی انجام می‌شود. استفاده از فراورده های گیاهان اعم از ساقه، ریشه، گل، میوه آنها تا صمغ و شیرابه، رزین و سایر فراورده های زیستی که مصارف دارویی و صنعتی و خوراکی دارند ، بهره برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع نامیده می‌شود که از دیرباز در کشورهای جهان از جمله در کشور ایران نیز مرسوم بوده است.

خاستگاه گیاهان دارویی و محصولات فرعی، گستره سبز جنگل‌ها و مراتع و منبع درآمد خانوارهای بسیاری در مناطق روستایی و عشایری است که بهره‌برداری از طبیعت و به‌تبع آن صادرات محصولات فرعی جنگلی و مرتعی باید با حفظ و توسعه این مجموعه زنده که در مجموع بوم‌سازگان‌های شکننده ای دارند همراه باشد.

کارشناس محصولات فرعی جنگلی و مرتعی به ایرنا گفت: استفاده دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال به دو بخش گونه‌های «درختی و درختچه‌ای» و گونه‌های «مرتعی و علفی و بوته‌ای» تقسیم می‌شود. عیسی بوداغی افزود: گونه‌های درختی و درختچه‌ای شامل ازگیل، انار جنگلی، انجیر، انگور فرنگی خاردار (گالِش انگور)، تمشک، پسته، سرو کوهی، جَل، خاس، خُرْمَندی، دارواش، دَغْدَغَک، ریشْ‌بُز، زالزالَک، زرشک، سیب جنگلی، شاهْ‌بلوط، شمشاد، شیرْخِشت، فندق، عُنّاب، کُوله‌خاس، گردو، گلابی جنگلی، گوجه ‌جنگلی، گوَن، لیلکی (Lilaki)، نسترن جنگلی، نَمدار و هفت‌کُول است.

این کارشناس اظهار داشت: در بین گیاهان مرتعی و علفی و بوته‌ای، گونه‌هایی همچون پَلَم، اِکلیل کوهی، آویشَن، بادَرَنْجْبُویه، بارْهنگ، باریجه، بنفشه، بَذرُالبَنج و بُومادَران از گیاهان شاخص به شمار می‌روند. وی در بیان برخی از استفاده‌های دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال یادآور شد: از تمام گل، برگ، پوست شاخه و ریشه، پوست میوه و دانه، عصاره و آب انار استفاده درمانی می‌شود و عصاره پوست درخت و پوست ریشه انار به دلیل وجود آلکالوئیدها ضد انگل است. به گفته کارشناسان، بهره‌برداری از گیاهان دارویی بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمی، باعث آسیب رسیدن به طبیعت و حتی انقراض آن گیاه می‌شود. بنابراین برنامه‌ها و اهداف در بهره‌برداری از گیاهان دارویی باید روشن باشد و از کار بی‌برنامه خودداری گردد.

* رعایت اصل بهره‌برداری پایدار

یک مدرس مجتمع منابع طبیعی کلارآباد در این‌ باره گفت: مهم‌ترین اصل در بهره‌برداری از گیاهان دارویی جنگل و مرتع، اصل بهره‌برداری پایدار یا اصل استمرار تولید است. مصطفی عبدالله ‌پور افزود: باید به ‌اندازه‌ای از گیاهان دارویی برداشت شود که نه تنها به ادامه حیات آن گیاه لطمه‌ای وارد نشود، بلکه بتواند رویش آن را بهبود بخشد. وی اظهار داشت: برداشت بیش از رویش باعث ایجاد بی‌تعادلی در ساختار گیاه یا در جامعه گیاهی و حتی زنجیره محیط زیست می‌شود. عبدالله‌پور یادآور شد: تاکنون در عرصه جنگل‌ها و مراتع، طرح‌های جنگل‌داری و مرتع‌داری فقط برای برداشت چوب و علوفه تهیه می‌شد و درباره محصولات غیرچوبی و گیاهان دارویی کار زیادی نشده است. وی بیان کرد: با توجه به تنوع گیاهان دارویی و تنوع اقلیمی و متفاوت بودن وضع اقتصادی ـ اجتماعی بهره‌برداران و کمبود اطلاعات، تنظیم چارچوب و دستور جامع و بی‌نقص برای آینده نزدیک، مشکل به نظر می‌رسد اما می‌توان اصول کلی برای آن برشمرد.

* نبود اطلاعات دقیق

مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: در نیمرخ شمالی البرز (منطقه هیرکانی) 46 گونه درختی و درختچه‌ای و 81 گونه علفی در 56 خانواده در بخش گیاهان دارویی و محصولات فرعی شناسایی شده که روستاییانِ حاشیهٔ جنگل و مرتع آنها را به طور سنتی بهره‌برداری و به بازار عرضه می‌کنند. محمدعلی معصومی افزود: تعدادی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی در حال حاضر در بازار و اغلب در بازار تهران و شهرستان‌های تابع شمال کشور همواره دارای توجیه اقتصادی بوده است و طی سالیان متمادی بهره‌برداری می‌شود.

مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور بیان کرد: در بهره‌برداری از محصولات فرعی و گیاهان داروییِ مرتعی با توجه به سرشت گونه‌های مرتعی، گفتنی است اکثر قریب به اتفاق این‌ گونه‌ها دارای خواص دارویی هستند که از قدیم به دست افراد بومی برای مداوای بیماری‌های مختلف مصرف می‌شد و هم اکنون نیز مصارف دارویی دارد.

وی افزود: به‌استثنای تعداد معدودی که مصرف خوراکی دارند از قبیل زمین‌ساقهٔ (rhizome/rhizome) گیاه مُهرسلیمان (شقاقل ایرانی) و میوه کُمای جنگلی یا کوزیره، اغلبِ افراد محلی و روستایی این ‌گونه‌ها را جمع‌آوری و برای مصرف خود و یا عرضه به عطاری‌ها و مراکز تهیه گیاهان دارویی استفاده می‌کنند که از جمله مهم‌ترین این ‌گونه‌ها می‌توان باریجه و خشخاش سیاه و آویشَن و گل‌گاوزبان را نام برد.

وی درباره مشکلات فرآوری و تولید گیاهان دارویی در شمال کشور گفت: نبود اطلاعات دقیق از مساحت و میزان تولید و نحوه برداشت به دست جنگل‌نشینان و روستاییان و همچنین ناآگاهی جنگل‌نشینان از نوع محصولات موجود در جنگل‌های حاشیه روستاها از معضلات این بخش است.

مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور ادامه داد: نبود بهره‌برداری اصولی و صحیح از این منابع تجدید شونده در مسیر احیا و توسعه پایدار و قانونمند نبودن طرح‌های مصوب محصولات فرعی و بالطبع عدم دریافت عواید دولت در این خصوص از دیگر مشکلات است.

معصومی خاطرنشان کرد: البته در حال حاضر در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران – ساری طرح بهره‌برداری باریجه و در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان طرح پسته جنگلی قازان‌ قَایه تصویب شده و بهره‌برداری انجام می‌شود.

وی با اشاره به اینکه مساحت مراتع شمال کشور در حدود سه میلیون هکتار است پیشنهاد کرد سالانه 500 هزار هکتار از این مراتع در ادارات کل چهارگانه شمال (بخش مرتعی) شناسایی و کار تهیه طرح‌های بهره‌برداری و احیا برای آن انجام شود.

مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تأکید کرد: نظارت بر اجرای طرح‌های بهره‌برداری محصولات فرعی و اجرای کارگاه‌های آموزشی در ادارات کل با تدریس کارشناسان خبره برای شناسایی بیشتر و استفاده بهینه از این محصولات از دیگر کارهای لازم است.

معصومی یادآور شد: با توجه به سیاست‌های کلان کشور از جمله سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اجرای طرح‌های جنگل‌داری چندمنظوره با صرفهٔ اقتصادی، به منظور کاهش هزینه‌ها و اتلاف وقت و ایجاد اشتغال در جوامع روستایی حاشیه جنگل، احیا و توسعه و بهره‌برداری علمی و اصولی از این نعمت خداداد ضروری است.

در ایران نزدیک به هشت هزار گونه گیاهی می‌روید که دو هزار و 250 گونه آن خاصیت دارویی و معطر دارد.