دستِ خالی مازندران در مبارزه با ریزگردها

ساری-گروه اجتماعی| مازندران در چند سال اخیر به یکی از کانون های ریزگردها در کشور تبدیل شده است. استانی که به مدد پوشش گیاهی و کوه های سربه فلک کشیده و سرسبز شاید کمتر کسی تصور می کرد که روزی آلودگی هوا و کدری آسمان در آن خود را نشان دهد.

برخی فعالیت بی ضابطه معادن، خشک شدن میانکاله و برخی مازوت سوزی برخی واحدهای صنعتی را عامل آلودگی هوا در مازندران می دانند اما موثق ترین منشا آلودگی هوا در مازندران را منتسب به گرد و غبار صحرای قره قرون ترکمنستان دانسته اند که با تغییرات آب و هوایی مازندران را تحت تاثیر قرار می دهد.

کارشناسان می گویند منشا آلودگی هوا در مازندران که حتی در فصول سرد سال نیز خود را نشان می دهد، تنها یک عامل نیست و عوامل چندگانه ای در این آلودگی سهیم هستند که مسلما بر زندگی و زیست مردم مازندران تاثیر خود را باقی می گذارند.

افزایش بیماری های تنفسی و گرم و خشک شدن هوا با وجود رطوبت بالا به زیست بوم این استان در آینده صدمات جبران ناپذیری خواهد زد. ضرباتی که اگر از امروز برای کنترل و کاهش آن برنامه ای نداشته باشیم، مازندران در دهه های آینده به استانی با شرایط نامناسب برای زندگی تبدیل می شود.

ریزگرد چیست؟

ریزگردها یکی از پدیده های مخربی است که هم اکنون تقریبا یک ششم خشکی های زمین را در معرض تاثیرات خود قرار داده است. عمده ترین تراکم این ریزگردها به لحاظ جغرافیایی در نیمه شمالی قاره آفریقا و جنوب غرب و غرب آسیا قرار گرفته است. چ

بنابراین منشاء ریزگردها عمدتا از کمربندهای نیمه خشک و خشک جنب حاره برمی خیزد که بیابان ها و مناطقی را دربر می گیرد که از لحاظ پوشش گیاهی فقیر هستند،در کنار خاورمیانه و شمال آفریقا بخشی از چین و مغولستان و استرالیا و آمریکا نیز درگیر این پدیده هستند اما مهمترین کانون انتشار آن مربوط به خاورمیانه و شمال آفریقاست.

این ریزگردها در اثر تلاطم جو و عبور جریانات آن به سمت پیرامون منتشر می شوند و گاهی تا حوالی جنب قطبی توسط جریانات جوی نیز پیش‌روی می کنند،ریزگردها پدیده ای هستند که از دیرباز در محیط های خشک و نیمه خشک زمین کانون انتشار بوده اند و بخش عمده آن ناشی از عوامل طبیعی و زمین شناسی است. تغییرات اقلیمی و افزایش فعالیت های فرساینده خاک توسط انسان باعث شده است که این پدیده از لحاظ مکانی وسعت بیشتری را تحت الشعاع خود قرار دهد.

راهکار مقابله با ریزگردها

ریزگردها همانطوری که از اسم آن مشخص است ذرات ریز خاکی هستند که توسط باد از زمین برداشته و وارد سیستم جوی می شوند بنابراین هر اقدامی که در راستای تثبیت این ذرات و عدم جابجایی آن در هوا شود را می توان به عنوان راهکار در نظر گرفت.

مهمترین راهکار در این زمین حفظ پوشش گیاهی زمین و توسعه آن است. در واقع گیاه با حفظ رطوبت خاک و چسبندگی آن از فرسایش و جابجایی ذرات خاک و ماسه جلوگیری می کند. تثبیت ماسه های روان بیابانی از مهمترین اقدامات در این زمینه محسوب می شود. برخی از کشورها با مالچ پاشی (ماده با محتوای قیر) بر روی ذرات منفصل خاک، مانع از فرسایش موقت آن می شوند که محدودیت این اقدام هزینه بر بودن آن و تاریخ انقضای مالچ است.

برخی از دانشمندان استفاده از پوشش مواد درشت دانه مانند گراول ها و ریگ ها را جهت تثبیت خاک مناسب می دانند که این اقدام در مقایسه با مالچ پاشی از لحاظ عمر مواد، سازگاری با محیط و هزینه بهینه تر خواهد بود. هرچند این اقدام نیز نیاز به تلاش جدی بین المللی دارد. یکی دیگر از راهکارهای موجود اتخاذ تصمیم گیری های صحیح در رابطه با مصرف آب و مدیریت سدهای آبی است که اختلافات منطقه ای بر سر این موضوع می تواند بحران ریزگردها را تشدید کند.

مازندران و ریزگردها

دکتر محمد رحمانی عضو هیات علمی گروه علوم محیط زیست دانشگاه مازندران، رییس مرکز پژوهشی حوضه اقلیمی خزر و متخصص حوزه سنجش از دور در علوم محیطی به راهکارهای مبارزه با ریزگردها پرداخته است.

وی می گوید: آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین مسایل روز آب و هواشناسی ایران و جهان می‌باشد و زمانی که عامل اصلی این آلودگی، ریزگرد باشد، تاثیرات بسیار زیان‌باری بر روی آب و هوا، سلامت انسان و محیط زیست دارد. ریزگرد پدیده‌ای است که از ترکیب ذرات ریز و گردوغبار حاصل از شن‌های روان و بیابان‌زایی و آلاینده‌های شهری به وجود می‌آید. این پدیده از بزرگ‌ترین مشکلات جدی زیست محیطی در نواحی مختلف جهان می‌باشد. این در حالی است که بیشترین گردوغبار موجود در جو با منشا ذرات ریزدانه اتفاق می‌افتد و این ذرات در مناطق خشک و نیمه خشک جهان از فراوانی بالاتری برخوردار می‌باشد. طوفان‌های گردوغبار، یکی از مهم‌ترین آلاینده‌هاست که آثار و پیامدهای زیست محیطی نامطلوبی بر زندگی موجودات و به‌ویژه انسان‌ها بر جای می‌گذارد و تبعات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زیادی را به دنبال دارد.

دکتر رحمانی تاکید می کند: کیفیت هوا برای سلامتی انسان‌ها و جانوران اهمیت بالایی دارد و کاهش کیفیت هوا موجب ایجاد مشکل و خطراتی به خصوص برای افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانندآسم می‌شود؛ گردوغبار یکی از علل کاهش کیفیت هوا به شمار می‌رود و به منظور پیشگیری از اثرات و مخاطرات این پدیده، داشتن شناختی بهتر از آن و راهکارهای کنترلی و پیشگیرانه از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به تغییرات اقلیمی و خشک‌شدن بسیاری از منابع آبی در سراسر جهان، شاهد درگیری کشورها با چالش گردوغبار هستیم و ورود گردوغبار از کشورهای همسایه به ایران نیز چالش‌هایی جدی به همراه داشته است؛ از همین رو در اجلاس بین‌المللی مقابله با طوفان‌های ماسه و گردوغبار، مسایلی مطرح شد که حایز اهمیت است.

رییس مرکز پژوهشی حوضه اقلیمی خزر و متخصص حوزه سنجش از دور در علوم محیطی تاکید می کند: آلودگی هوا و بالاخص گردوغبار به دلیل خطرات بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی فزاینده آن، به‌عنوان یک چالش جهانی در سال‌های اخیر، مطرح شده است. شدت و اثرات این خطرات به ویژه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران که فاقد سیستم‌های هشدار، حفاظت و مدیریت کافی هستند، آشکارتر شده است. پدیده گردوغبار که کشور ما را به‌ویژه در مناطق غرب، شرق و جنوب غربی، شرقی و حتی شمال و مرکز ایران تحت تاثیر قرار داده است، یکی از عوامل اصلی بروز پدیده‌های اقلیمی و تغییرات آب و هوایی به ویژه خشکسالی می‌باشد. گردوغبارها به همراه آلاینده‌های دیگر، بیشترین تبعات خطرات زیست محیطی را به‌وجود می‌آورند که می‌توان به اثرات مخرب آن‌ها از جمله، طوفان‌های گردوغبار، بروز آثار ناخوشایند بهداشتی بر سلامت انسان‌ها مثل مشکلات تنفسی و ریوی، مشکلات بینایی و بیماری‌های عفونی، اختلال در زندگی روزمره، کاهش تولیدات دامی و کشاورزی، پوشش گیاهی، تخریب خاک و مشکلات اقتصادی اشاره نمود. اکنون پدیده گردوغبار به یکی از معضلات زیست محیطی تبدیل شده که ریشه در دخالت غیر مسوولانه در طبیعت دارد. عوامل و منابع بسیاری در ایجاد گردوغبار و انتقال آن به استان‌های کشور وجود دارد که شناخت کافی از این عوامل، منشا شکل‌گیری و زمان وقوع آن‌ها، نقش اساسی در کاهش خسارات ناشی از آن دارد.

وی می افزاید: راهکارهای مقابله با پدیده گردوغبار و كاهش خسارات را می توان در روش‌ها و سیستم‌های پیش‌بینی، هشدار و پایش پدیده غبار در داخل و خارج از مرزها، حفاظت خاك، تثبیت شن‌های روان، بیابان‌زدایی، تقویت پوشش گیاهی و ایجاد كمربند سبز، هماهنگ‌سازی و سازگاری طرح‌های عمرانی و توسعه منابع آب با شرایط زیست‌محیطی و اكوسیستم مناطق ، حفاظـت و احیای منابع آبی موثر در كنترل و كاهش گردوغبار به‌ویژه تالاب‌ها و دریاچه‌های واقـع در مناطق تحت نفوذ گـردوغبار، پاشیدن مالچ نفتی، کاشت ردیفی گیاهان و بوته‌ها، جلوگیری از کندن بوته‌ها ، نقش‌بندی مرتعی و زراعی و جلوگیری از چرای دام‌ها در مناطق مستعد بیابان‌زایی را نام برد.

این عضو هیات علمی دانشگاه مازندران تصریح می کند: استفاده از مالچ، سنتزی سازگار بـا طبیعت از طرق جدید مقابله با گردوغبار است که برای مبارزه با پدیده گردوغبار و حرکت شن‌های روان، ترکیبی سازگار با قابلیت ژل‌شوندگی تکرارپذیر از منابع سلولزی محلی طراحی و تولید شد که بـه عنوان یک جایگزین طبیعی و ارزان قیمت‌تر نسبت به مالچ‌های نفتی می‌تواند به شیوه‌ای بسیار آسان و سریع در فرآیندهای تثبیت به‌کار گرفته شود. یکی از موثرترین راه‌هـای جلوگیری از آلودگی و بهبود هوا، آگاه‌ساختن مردم به چگونگی ایجاد آلودگی به‌خصـوص راه‌های جلوگیری از آن است. می‌توان از گونه‌های گیاهی در کنترل فرسایش بادی و جلوگیری گردوغبار استفاده کرد. سیاه تاغ(با ریشه‌های عمیق در عمق خاک نفوذ می‌کند و دارای مقاومت زیادی به خشکی و کم‌آبی است)، گز(مقاومت در برابر تغییرات دما)، اشنان(تحمل خاک‌های شور و قلیایی را دارد)، اسفناج وحشی(مقاوم در مقابل خشکی و کم‌آبــی)، نسی (گیاه بوته‌ای پایه اغلب در خشکی)، قیچ(رشد خوبی در خاک‌های شور و قلیایی دارد)، قره‌داغ(مقاوم به خشکی)، ریش بز (فتوسنتز با ساقه)، اسکنبیل(جاذب رطوبت خوبی است).