طرح نجات خلیج؛ کاغذی و بدون بودجه

گروه اجتماعی-زهرا اشکیود: خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیرهٔ میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شد. خلیج گرگان تنها خلیج دریای خزر در محدوده جغرافیایی ایران و استان گلستان است که بخشی از آن در استان مازندران و منطقه میانکاله قرار دارد.

خلیج گرگان، خلیج کم عمق و بزرگی است که در منتهی الیه جنوب شرقی کرانه دریای خزر واقع شده به طور کلی این خلیج از دریای خزر جدا شده و شبه جزیره میانکاله را با طول نزدیک به 60 کیلومتر و مساحت 100هزار هکتار تشکیل می دهد.

خلیج گرگان در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز (در استان‌های گلستان و مازندران) به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود علاوه بر این خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله (پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین‌المللی گُمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی است. خلیج گرگان بخشی از پناهگاه حیات وحش میانکاله محسوب می‌شود.

خلیج گرگان و تالاب میانکاله محیطی که تحت‌تاثیر جریان فعال و هیدرو دینامیک دریای خزر در حال  تغییر شکل است، به‌نظر می‎رسد که با ادامه چنین روندی هر روز عروس رویایی دریای خزر به ورطه نابودی نزدیک‌تر می‎شود.در حال حاضر افزایش رسوبات و آلاینده‎هایی که وارد خلیج گرگان می‎شود آینده خوبی برای این خلیج ترسیم نمی‎کند.

با نشست های صورت گرفته میان مسئولان استان مازندران و گلستان طرح نجات مهم ترین خلیج زیبای استان های شمالی مطرح شد.

*طرح نجات خلیج؛ در انتظار بودجه

محمد نوری مدیر فنی شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان در زمینه اجرای طرح نجات خلیج گرگان در گفت وگو با حرف، گفت: طرح نجات خلیج از فروردین 96 از استانداری گلستان با اعتبار حدود یک میلیارد تومان در اختیار آب منطقه‌ای قرار داده شد. برای اجرای این طرح از ابتدای امر کار گروه تخصصی متشکل از سازمان‌ها و ارگان‌های استان‌های مازندران و گلستان که ذینفع در خلیج گرگان و دریای خزر هستند تشکیل و تعدادی از سازمان‌های کشوری همانند سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و سازمان بنادر و دریانوردی نیز عضو این کارگروه بودند.

وی تصریح کرد: کارگروه تخصصی طرح نجات خلیج 9 جلسه در طی یک سال گذشته برگزار کرد که در این جلسات تصمیماتی اتخاذ شد که از جمله آنها انجام مطالعات در دو بخش فوری اضطراری یا کوتاه مدت و مطالعات جامع یا بلند مدت بود.مدیر فنی شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان، یادآور شد: در این زمینه اقدامات اجرایی کوتاه مدت از جمله لایروبی کانال‌ها و رودخانه‌های منتهی به خلیج گرگان انجام شد و اقدامات بلند مدت از ماحصل نتایج مطالعات استخراج خواهد شد که در آینده پس از اتمام مطالعات و تخصیص اعتبارات لازم از سوی دستگاه‌های ذیربط در دستور کار قرار خواهد گرفت.

وی تصریح کرد: تمامی اقدامات اولیه برای شروع اجرای طرح نجات خلیج انجام شد اما دیگر اعتباری برای ادامه روند اجرای طرح اختصاص نیافت و حال با توجه به درخواست و گزارش‌ توجیهی که به سازمان برنامه و بودجه استان گلستان ارسال کردیم منتظریم تا اعتباری اختصاص یابد که انجام مطالعات جامع و اقدامات اجرایی برای نجات خلیج ادامه یابد.

*مازندرانی ها هم کمک کنند

نوری گفت: برای اجرای طرح نجات خلیج نیاز به حداقل 50 میلیارد تومان بودجه است و طی گزارش توجیهی و برآورد هزینه این طرح برای دوره حدود چهار ساله، برنامه آن ارائه شده است.وی یادآور شد: از آنجایی که خلیج گرگان از بهشهر در قسمت میانکاله آغاز می‌شود و تا بندر ترکمن ادامه دارد بنابراین چون استان مازندران نیز ذینفع است استانداری مازندران، محیط زیست آن استان و مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز از استان مازندران در جلسات کارگروه حضور فعال داشتند و انتظار می‌رود آنان نیز در ادامه طرح همچون قبل باید در نجات خلیج گرگان ما را حمایت کنند.مدیر فنی شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان، یادآور شد: آب منطقه‌ای گلستان طی یک سال گذشته تمام تلاش خود را برای نجات خلیج گرگان به کار گرفته است لذا انتظار می‌رود کلیه ذینفعان و ذیمدخلان موضوع در بیانات و اظهارات خود واقعیت‌های حاکم بر موضوع از جمله کمبود بودجه و مشکلات دولت و مسائل اجتماعی مربوط به طرح را در نظر بگیرند و تنها منافع یک نهاد و شخص نباید مبنای قضاوت کارشناسی قرار گیرد.

علی ابوطالبی فعال محیط زیست استان مازندران نیز در گفت و گو با حرف، درباره طرح نجات خلیج، گفت: برای نجات خلیج باید آب دریای کاسپین از طریق لایروبی کانال چاپاقلی با دو کیلومتر عرض و ارتفاع آب حدود دو و نیم متر صورت گیرد اما در حال حاضر ارتفاع آب این کانال به یک متر و 20 سانتیمتر رسیده است، همچنین  لایروبی کانال خوزیتی که دچار رسوب شده است که نیاز به  لایروبی دارد، هر چند که کانال خوزیتی حدود ۵۰۰ متر آن مسدود شده است؛ آب دریای کاسپین نیز حدود 70 سانتیمتر آن کاهش یافته است. در نتیجه آن آب لب شوری که با دو برابر آب دریا و یک سوم آب شیرین ایجاد می‌شد و پی.اچ آن حدود 7 بود و بسیاری از پلانکتون‌ها، زیوپلانگتون‌ها و دیگر گونه‌های جانوری و گیاهی توان مقاومت داشتند امروز با افزایش شوری در معرض خطر قرار دارند.

ابوطالبی با اشاره به اینکه انتقال آب دریا از طریق این دو کانال چاپاقلی و خوزینی و یا پمپاژ آب بدون ورود آب شیرین تفکر اشتباهی است، افزود: فقط آب شور نمی‌توان در بومسازگان و تنوع زیستی موثر باشد بهترین اقدام آن است که به ازای دو لیتر آب شور باید یک لیتر آب شیرین وارد آن شود.

*سدها و کشاورزی نادرست عامل مرگ زیباترین خلیج استان های شمالی

وی درباره علت خشک شدن 20 درصد از آب خلیج گرگان، تصریح کرد: دبی آب از طریق کانال چاپاقلی و خوزینی به دلیل کاهش سطح 80 سانتیمتری دریا کاهش یافته و نیز 30 درصد از آب شیرینی که وارد تالاب می‌شد متاسفانه در طی چند سال اخیر میزان آب آن با توجه به رشد آببندان‌ها و پرورش دهندگان ماهی که مصرف آب آنها از طریق مصارف کشاورزی و حتی زمین‌هایی که در ضلع جنوبی خلیج با طول 70 کیلومتر نی‌زار بود به زیر کشت رفت و در نتیجه بر اثر کشت‌های آب‌بر همانند هندوانه کاهش 90 درصدی آب‌های واردی به خلیج را سبب شد.

این فعال محیط زیست مازندران، عنوان کرد: برای نجات خلیج در مازندران بودجه‌ای یک میلیاردی به آن اختصاص یافت که 50 کیلومتر از خلیج در حال لایروبی است و کانال زاغمرز به طول حدود 14 کیلومتر و کانال کفترخان امیرآباد به طول 12 کیلومتر و نهر سرخ‌تین حسین‌آباد به طول ده کیلومتر و نهر سنگ افضل قره‌تپه به طول حدود 8 کیلومتر و نهر سوزتین قره‌تپه به طول حدود 8 کیلومتر که مجموعا 50 کیلومتر از نهرهای متصل به خلیج گرگان در استان مازندران در حال لایروبی است که تقریبا نیمی از آن انجام شد و در استان گلستان نیز در حال پیگیری بوده و این عامل موجب می‌شود تا آب به سرعت وارد خلیج شود و همچنین بسیاری از آب‌های زیرزمینی هم بر اثر لایروبی وارد خلیج شود اما مهمترین مشکل کشاورزان و پرورش دهندگان ماهی هستند که اجازه ورود آب به درون خلیج را نمی‌دهند یعنی با احداث سدهای خاکی آب نهرها را منحرف می‌کنند که در این زمینه محیط زیست و وزارت نیرو و امور آب با رایزنی باید حق‌آبه‌ای برای آب خلیج قرار دهند.

ابوطالبی یادآور شد: در گذشته فقط پاییز و زمستان آب وارد تالاب نمی‌شد بلکه بهار و تابستان هم آب وارد خلیج می‌شد اما در حال حاضر آب‌های بهار و تابستان یک قطره وارد خلیج نمی‌شود و همچنین در پاییز و تابستان 30 درصد از این آب‌ها را پرورش دهندگان ماهی در آببندان استفاده می‌کنند و اجازه نمی‌دهند که وارد خلیج شود پس باید حق‌آبه برای آن در نظر گرفته شود.

وی تاکید کرد: سدها نیز اثرات ناخوشایندی بر روی خلیج گذاشتند به طور مثال سد گلورد حدود چند سال آب به این خلیج را از طریق نکارود را نداده و اگر هم آبگیری شود از طریق کانال‌های موجود آبی به خلیج نمی‌دهد و آب‌های زیرزمینی نیز اشباع نمی‌شود.

این فعال محیط زیست درباره مهمترین راهکار نجات خلیج، گفت: با توجه به آنکه بارندگی کاهش یافته و در حال حاضر در دوره 30 ساله خشکسالی، در سال هشتم آن قرار داریم و در طی 25 سال دیگر گرمای شدیدتری را در پیش خواهیم داشت و کره زمین نیز پیش بینی می‌شود که چندین درجه گرمتر خواهد شد بنابراین تالاب در حال ضربه خوردن است و علاوه بر آن نبود مدیریتی در زمینه آب و طمع پرورش ماهی داران و کشاورزان که دو مرحله کشت می‌کنند و کشت آب بر انجام می‌دهند و حتی حق آبه تالاب را نمی‌دهند که این موجب خشک شدن بیش از نیمی از تالاب خواهد شد که تبعات آن از جمله پایین رفتن آب زیرزمینی و احتمال بروز گرد و غبار و ریزگرد و مشکلات آب و هوایی و کاهش رطوبت منطقه و بارندگی و همچنین تولید اکسیژن تالاب را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

*راه نجات خلیج

ابوطالبی گفت: هر چند انتقال آب دریا به خلیج از طریق لایروبی و پمپاژ امکانپذیر خواهد شد اما پی.اچ آن در حد 11 الی 12 می‌رسد و از آنجایی که در آب شور غنای اکوسیستم ضعیف است و اگر بخواهیم بومسازگان خلیج را زنده کنیم باید آب لب شور ایجاد شود تا نوعی اکوتون گونه‌های زیر هرم غذایی همانند بنتون ها و زئوپلانگتون ها و گیاهان درون آبزی بسیار متنوع تر و بیشتر ایجاد شود و این عامل تنوع گونه‌های بالاتر هرم غذایی همانند پرندگان را بیشتر می‌کند بنابراین بهترین راهکار آن است که حق‌آبه تالاب با آب شیرین داده شود و مردم هم همکاری کنند و محیط زیست نیز تلاش کند تا این حق‌آبه به تالاب میانکاله وارد شود چراکه این آب شور و شیرین پی.اچ حدود 7 را برای رشد گونه‌های پایین هرم غذایی فراهم می‌کند.

وی پیشنهاد کرد: علاوه بر لایروبی و انتقال آب شور دریا به خلیج، برای تامین آب شیرین خلیج می‌توان از آب گوهرباران در نکا رود استفاده کرد به این روش که آب نکا رود که به دریای کاسپین در منطقه گوهرباران می‌ریزد اگر در آن منطقه یک سد خاکی احداث شود و از یک بخشی که 4 کیلومتر تا تالاب لپو در توسکا رود تا زاغمرز فاصله دارد می‌توان یا لوله بزرگی قرار داد و آب را پمپاژ کرد و یا در مسیر جاده گوهرباران در حاشیه حریم اداره راه کانالی احداث شود با توجه به آنکه شیب از غرب به شرق است این آب در نهایت یا به تالاب لپو می‌ریزد که به میانکاله راه دارد و یا به سمت نهر توسکا رود زاغمرز برود و با توجه به آنکه ظرفیت آن با لایروبی در حال افزایش بوده، در نهایت به خلیج میانکاله که در ارتباط با خلیج گرگان است انتقال می‌یابد و سپس از میانکاله به دریا خواهد ریخت بنابراین از این طریق آب نکا رود هدر نرفته و در نهایت به دریا می‌رود، منتهی توسط خلیج به دریا می‌رود و می‌تواند شرایط احیای خلیج را هم فراهم کند.

ابوطالبی در پایان گفت: با اجرای طرح انتقال آب نکا رود به خلیج میانکاله که با طی حدود 17 کیلومتر قابل انجام است، می‌توان احیا خلیج را برای ایجاد آب لب شور با بودجه حدود 4 میلیارد تومان اجرا کرد.