سرنوشتِ شومِ مسافران خسته سیبری

 پرندگانی خسته از سفری طولانی هزاران کیلومتر با امید بال گشوده و به ایران آمدند، هرساله با آغاز پاییز حدود ۳۰۰ نوع پرنده وارد تالاب فریدونکنار می‌شود و بزرگ‌ترین گردهمایی پرندگان در دنیا را شکل می‌دهند، زمانی که از سیبری حرکت می‌کنند و هزاران کیلومتر را بی‌وقفه بال می‌زنند نمی‌دانند چه سرنوشت شومی در انتظارشان است و هنوز خستگی راه از تن وبالشان بیرون نرفته با میزبانی انواع و اقسام دام‌ها، سر از تخته‌های بازار مکاره پرنده فروشان فریدونکنار درمی‌آورند.

با فرارسیدن فصل مهاجرت پرندگان، همهمه و تکاپویی در کوچه‌پس‌کوچه‌های فریدونکنار در شمال کشور به راه می‌افتد، به‌راحتی می‌توان در هر زنبیل بر دوش اهالی منطقه چند پرنده نگون‌بخت را دید که به‌جای نشستن و دانه برچیدن در تالاب زیبای میانکاله سر از زنبیل‌های حصیری درآورده‌اند تا راهی بازاری شوند که پایان سفرشان را رقم می‌زند.

چقدر غم‌انگیز است وقتی کیسه کیسه لاشه پرندگان روی میزهای بازار مکاره فریدونکنار ریخته می‌شود و افرادی قیمت‌ها را فریاد می‌کشند و درواقع بر بی‌گناهان «چوب» حراج می‌زنند؛ پرندگانی که با هزاران امید به تالاب فریدونکنار در سرزمین مهربانی یعنی ایران پناه آورده‌اند اما درنهایت جانشان با پول معاوضه می‌شود.

حال باید دید این پرندگان نگون‌بخت چگونه از این زنبیل‌ها و تخته‌های خونین این بازار سر درآورده‌اند که روش‌های زیادی ازجمله دام‌های مختلف همچون دوما چال، کِرِس، تور هوایی، تور هوایی صید چنگر، تور هوایی مرغابی و غاز دام خط پایانی بر زندگی این پرندگان می‌کشند.

روش دوماچال (اردک خائن)

این روش مکانیزمی تقریباً شبیه کبوتربازی دارد به این صورت که افراد (صیاد) تعدادی اردک سرسبز از نژادی خاص که بسیار به اردک سرسبز وحشی نزدیک هستند اما اهلی‌اند را تربیت می‌کنند و به محیطی که به آن «دوماچال» گفته می‌شود عادت می‌دهند، زمانی که پرندگان داخل دامگاه نشسته‌اند صیادان این اردک‌های تربیت‌شده را یکی‌یکی از نقطه خاصی پر می‌دهند تا در محیطی که می‌شناسند فرود آیند، در این میان هر دامگاه‌داری اردک خودش را دارد که به آن‌ها اردک «خائن» هم گفته می‌شود و آن‌ها هم جَلد همان نقطه خاص هستند و به محله‌های دیگر نمی‌روند مانند کبوترها که هرکدام روی بام خودش می‌نشینند.

این باعث می‌شود که اردک‌های وحشی فکر کنند که حتماً آنجا محل مناسبی است و یک منبع غذایی وجود دارد که همه اردک‌های هم‌شکل خودشان آنجا می‌نشینند و بلند می‌شوند بنابراین در آن محل فرود می‌آیند که در آنجا توری روی آن‌ها می‌افتد و گرفتار می‌شوند اما اردک‌های خائن چون محل را می‌شناسند و داستان را می‌دانند راحت شنا می‌کنند و از زیر تور رد شده و از گوشه‌ای خارج و  وارد نهر آبی می‌شوند و دوباره به نقطه‌ای می‌رسند که دامگاه‌دار آن‌ها را پرواز داده بود اما اردک‌های وحشی گرفتار ازآنجاکه محیط را نمی‌شناسند برای رهایی سعی می‌کنند پرواز کنند اما چون تور بالای سرشان است نمی‌توانند بپرند و درنهایت صید می‌شوند.

در این روش آسیبی به جمعیت مرغابی سرسبز وارد نمی‌شود به دلیل اینکه صید آن‌ها محدود است و نمی‌توانند با روش‌هایی مانند «کرِس » و «دام هوایی» در تعداد خیلی زیاد و گروهی صید شوند حتی به‌نوعی به نفع پرندگان هم تمام می‌شود چون با این روش یک مکان امن و محیطی آرام برای پرندگان فراهم می‌شود حالا درست است که تعدادی صید می‌شوند اما آن‌ها که صید نمی‌شوند وقتی در بهار به زیستگاه جوجه آوری خودشان برمی‌گردند چون زمستان‌گذرانی آرام و بدون استرس داشتند و جابه‌جایی زیاد نداشته و خوب تغذیه کردند پرندگانی قوی هستند حتی می‌توانند دو بار هم تولیدمثل کنند و هر بار تا ۱۴ جوجه بزرگ کنند چون پرندگان سالم و قوی هستند و دوره پاییز و زمستان سختی نداشتند که ساچمه خورده باشند یا خوب تغذیه نکرده باشند.

متأسفانه روش‌های دیگر، روش سنتی دوما چال را با خاک یکسان کرده و آن را تقریباً منسوخ کرده‌اند و جز در دامگاه فریدونکنار در چهار دامگاه دیگر ازجمله ازباران، سرخرود مرکزی، سرخرود شرقی و سرخرود غربی منسوخ شده است، در ازباران که دومین دامگاه مهم منطقه است حتی یک دوما چال وجود ندارد و همه به روش کِرِس است.

روش دوما چال مورد تائید سازمان حفاظت محیط‌زیست و فعالان این عرصه است، کارشناسان هم آن را قبول دارند اما دامگاه داران نمی‌خواهند این روش اجرا شود برای اینکه در این روش، میزان صید محدود است اما در روش‌های کِرِس، گِذِر و دام هوایی تعداد صید پرندگان نامحدود است و بسیار هم راحت آن را انجام می‌دهند بنابراین تمایلی به استفاده از روش دوما چال ندارند.

یک ویژگی دیگر دوما چال این است که در مکانیزم صید از دانه استفاده نمی‌شود برخلاف روش‌های دیگر که پایه آن بر اساس جذب پرنده با دانه است و گاهی اسپیکر می‌گذارند و صدا نیز پخش می‌کنند تا پرنده را به آن منطقه بکشانند، درروش دوما چال چیزی به‌عنوان پخش دانه یا صدا برای جذب پرنده وجود ندارد و یک روش صید پایدار است.

همچنین در این روش فقط یک‌گونه پرنده را می‌توانند صید کنند و آن‌هم اردک سرسبز وحشی است جمعیت این‌گونه اکنون در دنیا و ایران درخطر انقراض قرار ندارد، برخلاف سایر پرندگان ازجمله انواع مرغابی‌ها و غازها که شرایط خوبی ندارند اما سرسبزها فعلاً فراوان هستند و این نیز یک حسن دیگر این روش است درحالی‌که در روش‌های دیگر اصلاً گزینش وجود ندارند و انواع پرندگان صید می‌شوند.

روش کِرِس

کِرِس یک روش ابداع‌شده برای صید گروهی پرندگان و آبزیان است، این روش ۱۷ سال پیش از دامگاه ازباران در مازندران ابداع شد و ازآنجا به دامگاه‌های فریدونکنار، سرخرود مرکزی، سرخرود شرقی و غربی تسری یافت تا پیش از آن، صید پرنده‌ها در این دامگاه به روش سنتی دوما چال بود و گاهی هم گِذِر که همان تور هوایی است که در محیط دامگاه قرار می‌گیرد و فقط دم طلوع و غروب کارکرد دارد یعنی تقریباً روزی تا نیم ساعت کار صید انجام می‌دهد.

مکانیزم صید کرس برخلاف دوما چال بر اساس پخش دانه است همچنین گزینشی هم در صید پرندگان وجود ندارد درواقع تمام پرندگانی که در دامگاه‌ها هستند می‌توانند با این روش صید شوند حتی زمانی که پروژه حفاظت از درنای سیبری درگذشته در این منطقه برقرار بود برای اینکه درناهای وحشی را بتوانند زنده گیری کنند و روی آن‌ها فرستنده نصب کنند از کرس استفاده می‌کردند، منظور اینکه این روش، هیچ گزینشی ندارد و با توجه به طعمه مورداستفاده، گونه‌های هدف خودش را دارد اما معمولاً از دانه استفاده می‌کنند.

کرس درواقع یک قفس بسیار بزرگ است که چند مرد با جثه عادی می‌توانند داخل آن حرکت کنند البته باید کمی خم شوند، دو طرف کرس بانی پوشیده می‌شود و روی آن تور قرار می‌گیرد که یک دالان مانند ایجاد می‌کند که یکسر آن داخل دامگاه و یکسر دیگر در محیط دامگاه قرار دارد و صیاد از پشت دیواره سمت دیگر ورودی را نگاه می‌کند و زمانی که پرنده‌ها وارد آن می‌شوند در کرس را می‌کشد و بسته می‌شود که در این حالت هر چه پرنده وارد آن محیط شده باشد به دام می‌افتد، البته قبل از این‌یک مدت فضای دامگاه را امن می‌کنند و دانه می‌ریزند و پرندگان را به آن محیط امن و پر غذا عادت می‌دهند یعنی اجازه می‌دهند که بیایند دانه بخورند و دوباره خارج شوند اما زمانی که تعدادشان زیاد شد در کرس را می‌بندند.

البته پرتعدادی از پرنده‌های وحشی را که قبلاً شکار کرده بودند را می‌چینند و در محیط کرس رها می‌کنند و پرندگان دیگر وقتی می‌بینند تعدادی پرنده در آن محیط امن هستند، فریب می‌خورند و در آنجا فرود آمده و وارد کرس می‌شوند که با این روش گاهی در هر بار تا ۴۰۰ پرنده یکجا زنده گیری می‌شوند. این‌یک روش کاملاً مخرب و غیرقانونی است اما به علت صید انبوهی که دارد دامگاه داران به‌هیچ‌عنوان زیر بار حذف این روش نمی‌روند.

تور هوایی صید چنگر

روش دیگر صید، تور هوایی است که برای صید «چنگر» استفاده می‌شود؛ در این روش تور را در آبندان‌ها می‌گذارند، درواقع تور ثابتی است که روزها کمی نیمه‌افراشته و شب‌ها کاملاً افراشته است، برای اینکه چنگر را به این محیط عادت دهند در طول روز برای آن‌ها نان می‌ریزند و درنهایت شب‌ها درجاهایی که چنگرها در سطح آبندان و تالاب‌ها پرواز می‌کنند تور را  افراشته می‌کنند که در آن علاوه بر چنگرها تمام پرندگانی که در تالاب‌های عمیق زندگی می‌کنند ماند بوتیمار، انواع اردک‌های غواص، اردک سر حنایی، اردک تاجدار، اردک بلوطی، اردک سرسفید، اردک سیاه کاکل و اردک سرسیاه که همه در فهرست IUCN هستند و جزو پرندگان نادری هستند، اسیر این تورها می‌شوند.

تشابه دام‌های هوایی با صید ماهی

این دام‌های هوایی سرگذشت جالبی دارند این تورهای نایلونی و بعضاً نامرئی، درواقع همان تورهای ماهیگیری هستند که برای صید ماهی در دریای خزر به‌عنوان «دام» از آن‌ها استفاده می‌شود، درواقع عمده صیدی که در دریای خزر انجام می‌گیرد از مهر تا فروردین با همین تورهاست. در این روش قایق‌ها در داخل دریا توری را به شعاع سه کیلومتری پهن می‌کنند و بعد دو تراکتور از دو طرف تور را می‌کشند مثلاً ۱۰ صبح تور می‌اندازند و عصر تور را از آب بیرون می‌کشند که در این مدت هر موجود زنده‌ای که در  آن محدوده باشد در این تور گرفتار می‌شود، نکته جالب این‌که وقتی این تورها به بیرون دریا می‌آیند به‌عنوان دام هوایی مورداستفاده قرار می‌گیرند.