بررسی آخرین وضعیت دماوندِ خاموش؛ زیر چتر آتش‌فشان

پژوهشگران اعلام کردند که دور جدید فعالیت‌های آتش‌فشانی کره زمین درراه بوده و این فوران‌ها می‌توانند در مقیاسی گسترده و قدرتمند باشند. گفتنی است یکی از قله‌های پرخطر آتش‌فشانی در فهرست تهیه‌شده توسط دانشمندان، قله دماوند است.

پژوهشگران در این مطالعات فهرستی از آتش‌فشان‌هایی که خطر بالای فعال شدن با مقیاس بالای VEI-7  رادارند تهیه‌کرده و نسبت به آماده شدن برای مواجهه با فعالیت آن‌ها هشدار دادند. در صدر این فهرست، آتش‌فشان‌های تائوپو (Taupo) در نیوزلند و قله دماوند در ایران قرارگرفته‌اند.

آتش‌فشان دماوند یک آتش‌فشان بی‌نظیر است و اطلاعات کمی درباره آن داریم. ما عادت بدی که در برابر همه مخاطرات داریم را در مورد آتش‌فشان‌ها هم ادامه می‌دهیم و هیچ اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام نداده‌ایم، اما وقتی حادثه اتفاق بیفتد، هزینه‌های زیادی را باید در بازپرداخت خسارت یا بازسازی پرداخت کنیم. به عقیده بلورچی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه، آتش‌فشان دماوند جزو آتش‌فشان‌های مخرب جهان است و از آتش‌فشان سن هلن که در سال 1980 در مرز آمریکا و کانادا اتفاق افتاد نیز بزرگ‌تر است و می‌تواند ستون دودی خاکستری تا ارتفاع 25 کیلومتر به آسمان پرتاب کند. وقتی چنین توانی در یک آتش‌فشان وجود داشته باشد دیگر تفاوتی نمی‌کند در کجای دامنه کوه باشید. این آتش‌فشان بر روی استان‌های مازندران، سمنان و تهران تأثیر می‌گذارد و استان‌های گلستان و البرز هم تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.

تهیه نقشه‌های یک آتش‌فشان خفته

از سوی محققان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی نقشه‌های بیست و پنج‌هزارم آتش‌فشان دماوند به‌عنوان یک آتش‌فشان خفته تهیه‌شده است و به گفته آن‌ها این نقشه‌ها با رویکرد بررسی مخاطرات تهیه‌شده است؛ چراکه در صورت فوران دماوند، ۴ استان که یک‌چهارم جمعیت کشور را در خود جای‌داده‌اند، تحت تأثیر قرار می‌گیرند.

حمیده رشید، مجری طرح تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی آتش‌فشان دماوند در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اقدامات این سازمان درزمینهٔ تهیه نقشه‌های یک‌صد هزارم، افزود: تهیه این نقشه‌ها در اوایل دهه ۸۰ به پایان رسید و بعدازآن از سوی سازمان زمین‌شناسی تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی آتش‌فشان دماوند در دستور کار قرار گرفت.

وی تهیه نقشه‌های بیست‌وپنج هزارم آتش‌فشان دماوند را از اهداف این پروژه نام برد و یادآور شد: برای این منظور تحقیقات زیادی از سازمان‌های زمین‌شناسی دنیا آغاز شد تا ببینیم تهیه نقشه‌های بیست‌وپنج هزارم بهتر است یا پنجاه هزارم که درنهایت تهیه نقشه‌های بیست‌وپنج هزارم در دستور کار قرار گرفت. به گفته وی، نقشه‌های بیست‌وپنج هزار نقشه‌هایی هستند که دقت آن‌ها از نقشه‌های قبلی بیشتر است و می‌توان از آن‌ها در کارهای عمرانی استفاده کرد و در زمره نقشه‌های کاربردی به شمار می‌روند. رشید، بابیان اینکه برای تهیه این نقشه‌ها اولویت‌هایی در نظر گرفته شد، ادامه داد: با توجه به اینکه دماوند یک آتش‌فشان خفته است و نه خاموش؛ احتمال می‌رود که در هرزمانی فعال شود؛ ازاین‌رو تهیه نقشه‌های این آتش‌فشان با اولویت مخاطرات در دستور کار سازمان زمین‌شناسی قرار گرفت.

آخرین مطالعات دماوند

مجری طرح، دقیق‌ترین نقشه‌های تهیه‌شده از دماوند را توسط “آلن باخ” سوئیسی مربوط به سال ۱۹۶۶ دانست و خاطرنشان کرد: این نقشه‌ها در قالب تز دکتری وی تهیه شد و نقشه‌های تهیه‌شده مربوط به اطراف قله دماوند و نه خود دماوند بوده است و بعدازآن نقشه‌های ۲۵۰ هزارم و ۱۰۰ هزارمی که از این آتش‌فشان تهیه شد، تحقیقات “آلن باخ” بود و تحقیقات دقیق‌تری بر روی آن انجام‌نشده است. وی بابیان اینکه در این پروژه سازمان زمین‌شناسی درصدد تهیه نقشه‌های بیست و پنج‌هزارم برآمد، اضافه کرد: برای این منظور مطالعات اولیه‌ای صورت گرفت؛ ولی درنهایت منجر به انتشار نقشه‌ای نشد.

رشید، آغاز انجام این مطالعات را از سال ۸۸ ذکر کرد و گفت: در این مطالعات ما اقدام به تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی دو منطقه “رینه” و “چاچال” دماوند کردیم. این دو منطقه بخش عمده‌ای از قله دماوند را در برمی‌گیرد. به گفته این محقق حوزه آتش‌فشان‌شناسی، برداشت صحرایی این دو نقشه در سال‌های ۸۸ و ۸۹ طی ۸ مأموریت انجام شد و با توقف ۵ ساله، در سال‌های ۹۵، ۹۶ و ۹۷ با ۶ مأموریت، انجام و برداشت‌های این آتش‌فشان تکمیل شد.

وی با تأکید بر اینکه در سال گذشته عملیات صحرایی تهیه این نقشه‌ها به پایان رسید، ادامه داد: برای آتش‌فشان‌ها حتماً باید نقشه‌های خطر آن تهیه شود و برای تهیه این نقشه‌ها نیاز به نقشه‌های زمین‌شناسی پایه‌داریم و تا این نقشه‌ها در دسترس نباشد، امکان انجام اقدامات بعدی مهیا نخواهد بود.

مطالعات مخاطرات

رشید، با تأکید بر اینکه اجرای پروژه نقشه‌های زمین‌شناسی دماوند، بر اساس استانداردهایی اجرایی شده است، افزود: در این طرح واحدهای سنگی را موردمطالعه قراردادیم و از سوی دیگر ازآنجایی‌که آتش‌فشان دماوند یک آتش‌فشان مرکب است و دارای گدازه، مواد آذرآواری و خاکستر است، متوجه شدیم که در آخرین فوران، همه سطح دامنه این آتش‌فشان با مواد خارج‌شده از آن پوشانده شده است؛ به‌گونه‌ای که در دامنه غربی مشاهده کردیم گدازه ۷ هزارساله همه سطح را پوشانده است.

وی اضافه کرد: ما به‌منظور مطالعات مخاطرات دماوند در مناطقی که امکان برداشت وجود داشت، مانند “دره گزنه” و “یخار” نمونه‌برداری و مورد سن‌سنجی قراردادیم تا بتوانیم دوره بازگشت آتش‌فشان را همانند دوره بازگشت احتمالی زلزله محاسبه کنیم. بر اساس نتایج این مطالعات می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که چه زمانی احتمال فوران این آتش‌فشان وجود دارد. این مطالعات در پایش‌های ما از این آتش‌فشان صورت گرفته است.

مجری طرح در عین حال خاطرنشان کرد: در مورد دماوند آنچه مهم است، این است که ما در منطقه “آب‌اسک” یکسری “ایگنمبریت” هایی را مشاهده کردیم. ایگنمبریت‌ها توپ‌های جوش‌خورده‌ای هستند که در زمان فوران آتش‌فشان، حرارت بسیار زیادی دارند و می‌توانند موجب مرگ‌ومیر بالایی شوند.

وی اضافه کرد: این امر برای ما مهم است که آیا به‌غیراز منطقه “آب اسک” این مواد در سایر مناطق وجود دارند یا خیر.

رشید در پاسخ به این سؤال که در صورت فوران آتش‌فشان دماوند کدام استان‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرند، بابیان اینکه در این زمینه مطالعات زیادی انجام‌نشده است، اظهار کرد: مطالعاتی که پژوهشگران کشور درزمینهٔ جهت بادهای این منطقه انجام داده‌اند، نشان می‌دهد که بیشتر جهت باد در این منطقه به سمت شرق است و آتش‌فشان دماوند در صورت فوران، کمتر استان تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بیشتر استان‌های مازندران و گیلان تحت تأثیر قرار می‌گیرند.