یلدا، «چله شو» در مازندران

حرف آنلاین / فاطمه عربی: شب یلدا یا به گویش مازنی ها ” چله شو” در هر منطقه از ایران، با آداب و رسوم خاصی همراه است. در مازندران نیز این سنت قدیمی با آیین های مختلفی برگزار می شود و مردم هر منطقه از مازندران  عقاید و باورهایی خاصی نسبت به ” گت چله شو”  دارند.در مازندران، شب آغاز چله بزرگ، “چلّه شو” نام دارد. نام دیگر این شب، “گت چله” است. آغاز چله بزرگ روز اول زمستان و پایان آن روز دهم بهمن است. جدای از چله بزرگ، چله کوچک نیز در آداب مازنی ها قرار دارد. چله کوچک با نام های “خُرد چلّاسته”، “پیرزنا چله”، “پیرزناکش = چله پیرزن” یا “پیرزن کش” شناخته می شود. مدت این چله بیست روز است که از ده بهمن آغاز تا آخر بهمن ماه به طول می انجامد. در میان روزهای چله کوچک، یک روز به نام “میرماه” نامگذاری شده است.

روز شانزدهم بهمن ماه، روز میرماه است. شاید به علت اینکه این روز در شانزدهم بهمن واقع شده است، برخی به آن “هشت، هشت” می گویند. به اعتقاد مازنی ها اوج سرما در ایام چله کوچک است.آماده سازی منزل برای برگزاری مراسم شب یلدا برای زنان خانه دار از آخرین روز ماه پاییز آغاز می شود. در صبح آخرین روز از ماه پاییز، زنان این دیار به تمیز کردن خانه می پردازند و برای شام نیز تدارک خاصی می بینند. کمتر بانوی مازندرانی است که در این شب خوراک اردک، غاز یا بوقلمون  به همراه برنج برای خانواده پخت نکند.بنا به سنت دیرینه، چله شو، اعضای خانواده و فامیل در خانه بزرگ فامیل گردهم می آیند و با خوردن هندوانه، «ورف شکر»، «شکر به همراه برف»، «ورف دشو»، «برف با شیره انجیر، خرمالو یا ازگیل» شب یلدا را می گذرانند. مازنی ها براین باورند که با این خوراکی ها، سرما را از خود دور می کنند و در زمستان هرگز سردشان نمی‌شود.بانوان هر منطقه از مازندران، شیرینی ها مخصوص آن منطقه را درست می کنند. شیرینی هایی مانند پشت زیک، سوهان کنجدی (بئودونه یا ماکلمه) را با دانه یا برنجک می خورند. شیرینی، پیس گنده، سی او حلوا (حلوا سیاه) نیز در این شب تهیه می‌کنند. تهیه آجیل نیز از دیگر ملزومات شب نشینی یلدا است که در مازندران، کدبانوهای خانه کئی تیم (تخمه کدو، سمشکه)، تخمه آفتابگردان و هندوانه تیم (تخم هندوانه) را برای این شب آماده می‌کنند. در گذشته به دلیل در دسترس نبودن هندوانه یا انار، کدبانوهای خانه این میوه را در آخر تابستان تهیه و در سردخانه ی خانگی نگهداری می‌کرد تا در چله شو از آن استفاده کنند.علاوه بر تفأل به حافظ، خواندن اشعار مازنی و امیری نیز در این شب مرسوم بوده است. شاید برپا کردن این رسوم در روزگار فعلی، به زیبایی گذشته نباشد اما همچنان پاسداشت این سنت هزاران ساله به قوت خود پابرجاست.علی رمضانی پاچی، مورخ و پژوهشگر فرهنگ عامه مازندران در مورد یلدا می گوید: شب یلدا، شب زایش و تولد مهر است که به یادگار آن جشن برگزار می شد. وی می گوید: یلدا یکی از نمادین ترین آئین های سنتی ایرانی است که همانند نوروز از هزاران سال پیش جشن گرفته می شود با این تفاوت که پیشنیه آن به روشنی نوروز نیست. این آئین با اندک تفاوت هایی نه تنها در محدوده ایران فرهنگی، حضوری چشمگیر دارد بلکه تاثیر آن در دنیای مسیحیت نیز به صورت شب تولد مسیح، مشهود است. بنا بر گفته “ویل دورانت” می توان تاثیر آن را هنوز به صورت هاله ای از نور و به شکل خورشید برگرد چهره قدیسان مشاهده کرد.وی می افزاید: در قزاقستان در این شب‌ها، گاو نری را قربانی می‌کنند تا از سرمای زمستان در امان باشند، گوشت آن را متبرک می‌دانند و خون آن را با انگشت بر پیشانی فرد دیگر می‌زنند. همچنین براساس اسناد موجود شیخ اشراق سهروردی نیز آن را تایید می‌کند که زرتشتیان، نخستین قومی بودند که گفتند خداوند نور آسمان و زمین است و آن را «شیدان شید» نامیدند. این عبارت در قرآن به معنای نورالانوار است. آنها، این شب را شب تولد خورشید و فزایندگی نور می دانند. این واژه به معنای زایش است و پیامبری ایرانی به نام “مهر” یا “میترا” از مادری به اسم “ناهید” زاده شده است.عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان مازندران با اظهار اینکه این جشن در آغاز دی ماه، اول شب دی ماه است و «دی»، این همان واژه ای است که در انگلیسی  به معنای “روز” است، بیان می کند: یلدا بی گمان یکی از آئین‌هایی است که در زمانی خاص همه  مردم ایران زمین از تهتر، مهتر، شریف و وضیع با همه مشکلاتی که دارند آن را با خواندن شعر دلکش حافظ  انجام می‌دهند.وی در ادامه می گوید: سنت ها به تدریج تاثیر اولیه خود را از دست می‌دهند اما کاملا از بین نمی‌روند، بلکه در هیبت دیگری ظاهر می‌شوند. از جشن های ماندگار دوران باستان در مازندران  برپایی شب یلدا است که آن را شب “گت چله شو” می نامند، در این شب با روشن کردن آتش، شمع و چراغ که تا صبح از آن نگهبانی می‌دهند بر آن صحه می‌گذارند.رمضانی پاچی، یادآور می شود: با توجه به وفور نعمت در مازندران، مردمش نعمت های خداوند را مورد تقدیس و ستایش قرار می‌دهند و از تمام میوه هایی که رو به پایان است  در این شب استفاده می‌کنند، سفره یلدا را حتی شکوهمندتر از سفره هفت سین برپا می‌کنند. به نوعی مازنی ها در این شب با جشن و شادی که با روح مازندرانی‌ها قرین است با رقص سما، شکرگذار نعمت‌های خداوند هستند.این پژوهشگر مازنی در پایان با اظهار اینکه «گت چله شو» مانند دیگر سنت های ایرانی انگیزه ای برای شاد زیستن و امید بستن به اینکه “پایان شب سیه سپید است”، می گوید: از جمله رقص‌هایی که در مازندران مرسوم است، “لاک سری سما” و “لگن سری سما” است که مردم این دیار با انجام آن در «گت چله شو» به شادی و سرور می‌پردازند.