گزارش حرف از باورها و آیین‌های 8هزارساله؛ نوستالژی چله‌شو

گروه اجتماعی: شب چله شب زایش خورشید مهر از باورهای دینی کهن بوده و نیز بلندترین شب سال یعنی طولانی‌ترین تاریکی و نشانه اهریمنی شبی شوم و ناخوشایند که از فردا به کوتاهی می‌گراید و همچنین پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است به همین دلیل این جشن پایدار باقی ماند.

شب چله یک سنت باستانی است و مردم روزگاران گذشته که کشاورزی بنیان زندگی آنان بود، در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی براثر تجربه و گذشت زمان توانستند کار ها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصل و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت ستارگان تنظیم کنند.

واژه یلدا یک واژه سریانی و به معنی ولادت است. ولادت خورشید و مهر و میترا و همچنین رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس یعنی روز تولد مهر نام نهادند بنابراین نوئل اروپایی همان شب یلدا و نوئل واقعی، یعنی انقلاب شتوی در سی آذرماه برابر با بیست و یکم دسامبر است. در برخی منابع شب یلدا را با شب اول جدی و شب هفتم دی‌ماه جلالی و شب بیست و یکم دسامبر فرانسوی برابر می‌دانند.

در برخی منابع آمده است كه پس از مسيحی شدن روميان، سيصد سال پس از تولد عيسي مسيح، كليسا جشن تولد مهر را به‌عنوان زادروز عيسی پذيرفت زيرا زمان دقيق تولد وی معلوم نبود.

 يلدا يک جشن آريايی است و پيروان ميترائيسم آن را از هزاران سال پيش در ايران برگزار می‌كردند. وقتي ميترائيسم از تمدن ايران باستان به ساير جهان منتقل شد در روم و بسياری از كشورهای اروپايی روز 21 دسامبر به‌عنوان تولد ميترا جشن گرفته می‌شد اما پس از قرن چهارم ميلادی در پی اشتباه محاسباتی کبیسه، اين روز به 25 دسامبر انتقال يافت و از سوی مسيحيان به‌عنوان روز كريسمس جشن گرفته شد و تا امروز بابانوئل با لباس و كلاه موبدان ظاهر می‌شود. درخت سرو و ستاره بالای آن‌هم يادگاری از كيش مهر است. باوری بر اين مبنا نيز بين مردم رايج بود كه در شب يلدا، قارون (ثروتمند افسانه‌ای)، در جامه كهنه، هیزم‌شکن به در خانه‌ها مي‌آيد و به مردم هيزم مي‌دهد و اين هيزم‌ها در صبح روز بعد از شب يلدا، به شمش زر تبديل مي‌شود بنابراين باورمندان به اين باورند، شب يلدا را تا صبح به انتظار از راه رسيدن هیزم‌شکن زربخش و هديه هيزم خود بيدار مي‌ماندند و مراسم جشن و سرور و شادمانی بر پا می‌كردند.یلدا جشن گردهمایی خانوادگی است که افراد کوچک‌تر به خانه مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌های خود می‌روند و دور کرسی می‌نشینند و با خوردن آجیل و میوه تا نیمه‌شب به فال حافظ پرداخته و به شاهنامه‌خوانی گوش می‌دهند و جمع خانوادگی خود را صمیمی‌تر می‌کنند.

باورهای چله بزرگ و چله کوچک در مازندران

احمد باوند پژوهشگر فرهنگ و تاریخ سوادکوه در گفت‌وگو با خبرنگار حرف با اشاره به اینکه بر سر جشن دیگان (چِلِه شو) چه آمد که بدل شد به شب یلدا؟ می‌گوید: آیا از خود پرسیده‌ایم چرا پدرانمان یلدا را به کار نمی‌برند؟ قبل از یلدا چله شو داشتیم.

باوند، افزود: در تقویم گذشته ایرانیان هفته را به‌ کار نمی‌بردند و هرماه 30 روز و هرروز بنام خاصی بود، هنگامی‌که نام روز بانام ماه برابر می‌شد در آن ماه و آن روز جشنی برپا می‌کردند، برای نمونه در دی‌ماه در روزهای هشتم و پانزدهم و بیست و سوم جشن برپا می‌شد.وی تصریح کرد: نیاکانمان در دوره باستان در زمینه نجوم بسیار ماهر بوده و باور داشتند در پایان این شب طولانی، تاریکی شکست‌خورده، روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌شود.

پژوهشگر فرهنگ و تاریخ سوادکوه بابیان اینکه پس از چله شو تا 40 شب روز بلندتر می‌شود که آغاز آن جشن چله‌شو و پایان آن جشن سده است، یادآور شد: ازآنجایی‌که درگذشته مبنای زندگی بر کشاورزی استوار بود، از شب چله تا آغاز بهار را به پای‌کوبی و سرور می‌پرداختند.این پژوهشگر با اشاره به اینکه آغاز دی درواقع آغاز سال و به شگون روزی که خورشید از چنگ تاریکی نجات می‌یابد و بر همین باور مهرپرستان این شب را با شادی و جشن خاتمه می‌دادند، افزود: ریشه این جشن از سرزمین البرز کوه است و طبق سکه مهری که در منطقه آمل در دامنه کوه دماوند به دست آمد که آیین مهری قدمتی بیش از 8 هزارساله است.

“اما یلدا چرا؟”

باوند  گفت:  به نظر می‌رسد در سده چهارم میلادی براثر اشتباهی که در محاسبه کبیسه‌ها رخ داد روز 25 دسامبر را به‌جای روز 21 دسامبر روز تولد میترا دانسته و تولد عیسی مسیح را نیز در این آغاز سال قراردادند، چنانکه سنایی غزنوی نیز به این تقارن اشاره دارد، «به صاحب‌دولتی پیوند اگر نامی همی‌جویی/ که پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا» بنابراین نوئل اروپایی همان شب یلدا و نوئل واقعی یعنی انقلاب شَتَوی در 30 آذر برابر با 21 دسامبر است.

وی با اشاره به این موضوع که چه عاملی “دیگان یا چِلِه شو” را به یلدا بدل کرد، ادامه داد: هنگامی‌که مسیح در برابر میتراییسم ظهور کرد، امپراتوری روم به رنگ مسیحی درآمد و کنستانتین رومی برای آنکه بتواند با ایران مقابله کند از مهرپرستی دست برداشت و به آیین مسیح روی آورد و بعدها همین شگرد را شاه اسماعیل با شیعه‌گری برای مقابله با عثمانی‌ها استفاده کرد و به این دلیل آیین مهر سربه‌مهر شد و به‌ظاهر از میان رفت اما در ضمیر ناخودآگاه ایرانیان همچنان پابرجا است و تا زمانه باقی است آوای باد و باران خواهد ماند.پژوهشگر فرهنگ و تاریخ سوادکوه بابیان اینکه تاکنون 130 پیکره ایزدمهر از زیرخاک کشف شد و در موزه واتیکان نگهداری می‌شود، خاطرنشان کرد: عقیده بیشتر پژوهشگران این است که در این شب پیامبر ایرانی بنام مهر یا میترا از مادری بنام ناهید متولد شد و این جشن حکایت زایش مهر یا خورشید است و نیز ازآنجایی‌که اول دی تولد خورشید را هم در پی دارد بنابراین این جشن در آغاز دی‌ماه برگزار می‌شود.

باوند درباره اعتقادات مختلف برای نام نهادن شب چله و به باوری در سوادکوه پرداخت و اشاره کرد: از این شب تا جشن سده یعنی دهم بهمن، 40 شب فاصله است و یا اینکه چون ناهید مادر مهر او را در این شب زایید چله مار شد به این دلیل آن را چله نام نهادند و حتی ضرب المثلی مازندرانی داریم که «خُرده چِلِه گِنه بِهار خاطر نَوه مِن چِلیک وچه ره گَره دِله کِشمبه». یعنی چله کوچک می‌گوید اگر به خاطر بهار نبود من نوزاد را در درون گهواره می‌کشتم.

خوراکی‌های چله‌شو

وی درباره خوراکی‌های شب چله، خاطرنشان کرد: مردم در چله شو میوه‌های تابستانی و  پاییزی را صرف می‎کردند البته خوردنی‌های ویژه چله شو معمولاً هندوانه، انگور، انار، سیب و به بود.پژوهشگر فرهنگ و تاریخ سوادکوه، ادامه داد: در این شب باید تمامی میوه‌‌ها خورده می‌شد و میوه‌ای را برای  فردای آن روز یعنی اول زمستان نمی‌گذاشتند و اگر میوه‌ای مربوط به چله شو باقی می‌ماند کسی آن را نمی‌خورد.وی افزود: شب‌چره‌های همچون آجیل دانه‌های گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، کشمش انجیر و توت خشک‌شده به همراه کماج، پست زیک و بئودونه نیز  زینت‌بخش سفره این شب بود.

علت پایدار ماندن جشن چله‌شو

باوند به علت پایدار ماندن جشن چله شو اشاره کرد و گفت: شب چله شب زایش خورشید مهر از باورهای دینی کهن بوده و نیز بلندترین شب سال یعنی طولانی‌ترین تاریکی و نشانه اهریمنی شبی شوم و ناخوشایند که از فردا به کوتاهی می‌گراید و همچنین پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است و همه افرادی که از فرآورده‌های کشاورزی و تلاش کشاورزان بهره‌مند هستند، در جشن نخستین روز دی‌ماه و برداشت محصول، در شگون و شادی کشاورزان شرکت می‌کنند و علاوه بر آن نیاکانمان برای اینکه بر تاریکی غلبه کنند با شب‌زنده‌داری با انتظار خورشید و مهر بودند که از کوه البرز به بالا می‌آمد و درود می‎فرستادند بر خورشید و آن را چشم اهورامزدا می‌دانستند.منابع بکار برده شده در این گزارش، کتاب آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز از دکتر محمود روح‌الامینی، تاریخچه  و فلسفه  شب یلدا با نویسندگی بهزاد  محمدی و کتاب آيين‌های شب یلدا در فرهنگ مردم ايران به قلم  الهه شایسته رخ و کتاب یلدا جشن تولد خورشید به نویسندگی کیانمهر احمدی است.