هم‌نشینی یاقوت‌های سرخ با جاده‌ها

انار ایران کالایی پرطرفدار در جهان به شمار می‌رود و بیشترین صادرات انار ما به کشورهای ارمنستان، امارات، عراق، عمان، ترکمنستان، قطر، آلمان، سوئیس، روسیه، اتریش، هند، فرانسه و پاکستان و کره جنوبی است. بااین‌حال منظره رها کردن انارهای برداشت‌شده کنار جاده، یعنی باغدار همچنان مظلوم‌ترین عنصر چرخه تولید است و باوجود زحمت زیاد، کمترین عایدی نصیبش می‌شود.

دو تا گونی پلاستیکی سفیدروی زمین پهن کرده، انارهای پوست سفید را روی یکی ریخته و پوست سیاه‌ها را روی یکی دیگر. می‌گوید این‌یکی‌ها درمانی است. منظورش همان انارهای سیاه است که اندازه‌شان کوچک است و تعدادشان کمتر. «شیرین شیرین است.» من انار ترش دوست دارم. تعجب می‌کند. «همه تهرانی‌ها دنبال انار شیرین هستند. ما که خودمان همیشه انار ترش کاشته‌ایم. اینجا بیشتر انارها ترش است. رب انارمان هم ترش ترش است. خودمان می‌پسندیم اما این شیرین‌ها هم خیلی خوب است. انارهای درمانی هم که دیگر عالی است.»

انارها مال باغ خودشان است، باغشان در بهشهر. محمدمتین حالا چند سالی است که همراه پدر باغبانی می‌کند. یکی – دو سال رفته بود تهران برای کار اما حالا برگشته. دلش می‌خواهد مهندسی کشاورزی بخواند و علم باغبانی پیدا کند. این رقم جدید هم کار اوست؛ انار شیرین. «اینجا خیلی دیمی انار می‌کارند. انار ما کوهستانی و ارگانیک است. محصول هم زیاد است اما بیشترش را برای پختن رب به‌صورت سنتی مصرف می‌کنند. انار ریز را برای خوردن نمی‌برند.»

انارهای درشت‌تر پوست سفید را کیلویی ۳ هزار تومان می‌دهد و به قول خودش درمانی‌ها را ۴ هزار تومان. «الان همین قیمت را گذاشته‌ام، کسی نمی‌خرد. تولید محصول زیاد شده و خریدار کم است. زن‌های روستایی توی خانه‌هایشان رب می‌پزند و می‌فروشند. مادر خودم هم همین کار را می‌کند اما من به فکر این هستم که محصولمان را مرغوب کنم. خودم خوانده‌ام که بهشهر ۱۲، ۱۳ هزار هکتار باغ انار دارد اما درآمدی که از آن به دست باغدار می‌رسد آن‌قدر ناچیز است که اصلاً به‌زحمت چیدنش نمی‌ارزد. باغدارها همین‌طور انارها را می‌آورند لب جاده و می‌ریزند، اگر فروش رفت که رفت و اگر نرفت، همان‌طور رهایش می‌کنند. دام لگدمالش می‌کند، ماشین از رویش رد می‌شود درحالی‌که اگر همین‌جا یک کارخانه راه بیندازند که مثلاً آب‌میوه و رب تهیه کند، هم محصول هدر نمی‌رود و هم برای مردم منطقه شغل درست می‌شود.»

میانکاله با درختان کوتاه‌قد انار ترشش، در این فصل چهره دیگری پیدا می‌کند. مزه انار میانکاله که زیر زبان کسی برود، سخت می‌تواند آن را فراموش کند، محصولی که وحشی وحشی است و این روزها که بازار ارگانیک‌ها حسابی گرم است، می‌شود روی آن حساب کرد اما در فاصله دشت‌های میانکاله تا کوهستان‌های بهشهر، هیچ کارخانه یا حتی کارگاهی کوچک برای فرآوری این محصول ارزشمند وجود ندارد.

می‌گویند قدمت کاشت انار در بهشهر به قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد؛ زمانی که مردم این منطقه در غار زندگی می‌کرده‌اند؛ این را از نقوش حک‌شده در غارهای بهشهر دانسته‌اند.

مازندران البته جزو قطب‌های تولید انار کشور محسوب نمی‌شود. فارس، مرکزی، خراسان رضوی، اصفهان، یزد و سمنان به ترتیب از تولیدکنندگان برتر انار در کشور محسوب می‌شوند البته این محصول به‌جز همدان در باقی استان‌های کشور کاشته می‌شود و محصول می‌دهد.

این روزها هم‌زمان با برداشت محصول انار، جشن‌ها و جشنواره‌هایی در شهرهای مختلف برگزار می‌شود. آنچه از شواهد و آمارها پیداست، نشان از افزایش تولید انار دارد. افزایش تولید، قیمت را هم کاهش داده؛ به‌طوری‌که در تهران شما می‌توانید با مراجعه به هر میدان میوه و تره باری انار مرغوب و قابل‌قبول را به قیمت کیلویی بین ۴ تا ۶ هزار تومان تهیه کنید. این یعنی محصول به قیمتی خیلی کمتر از باغدار خریداری‌شده و احتمالاً سودچندانی برای او نداشته است.

«ما نیاز به سردخانه داریم. محصول خوب هست اما خراب می‌شود. باید زود ردش کنیم برود وگرنه چیزی دستمان را نمی‌گیرد.» این را یک انارکار اهل توابع اصفهان می‌گوید. او در گفت‌و‌گویی تلفنی این‌طور ادامه می‌دهد: «چند سال پیش مشکل کرم گلوگاه انار داشتیم که ضرر و زیان زیادی بهمان زد. طرح مبارزه با آفت را اجرا کردند و خدا را شکر این مشکل حل‌شده و محصول زیاد است اما نمی‌دانیم با آنچه کارکنیم. به قیمت خیلی پایین از ما می‌خرند و سودش برای دلال‌هاست. باغدار همیشه ضرر می‌کند. بااین‌همه مشکل بی‌آبی که هست، خیلی‌ها دیگر باغداری را رها کرده‌اند. زمین‌های خشک رهاشده زیاد است.»

مسعود لطیفیان مدیرکل دفتر میوه‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری وزارت جهاد کشاورزی، میزان تولید انار را در سال گذشته ۹۱۵ هزارتن اعلام می‌کند که نسبت به تولید سال قبل از آن یعنی سال ۹۶، حدود ۲۰۰هزار تن افزایش‌یافته است. این محصول از سطح باغ‌های انار که حدود ۹۰ هزار هکتار در سراسر کشور وسعت دارند، برداشت می‌شود.

جالب است بدانید که در سال‌های پیش از آن بنا بر اعلام وزارت جهاد کشاورزی، میانگین تولید انار بین ۱۰ تا ۱۲ هزار تن در سال بوده است.

ازآنجایی‌که برداشت انار همچنان ادامه دارد، هنوز آماری از برداشت امسال به دست نیامده اما با توجه به شواهد به نظر می‌رسد امسال هم با افزایش تولید محصول مواجه هستیم و این مسئله جایگاه ایران را به‌عنوان برترین تولیدکننده انار دنیا تثبیت می‌کند.

انار ایران کالایی پرطرفدار در جهان به شمار می‌رود و بیشترین صادرات انار ما به کشورهای ارمنستان، امارات، عراق، عمان، ترکمنستان، قطر، آلمان، سوئیس، روسیه، اتریش، هند، فرانسه و پاکستان و کره جنوبی است. بااین‌حال منظره رها کردن انارهای برداشت‌شده کنار جاده، یعنی باغدار همچنان مظلوم‌ترین عنصر چرخه تولید است و باوجود زحمت زیاد، کمترین عایدی نصیبش می‌شود.

علی تهرانی‌فر، استاد گروه باغبانی و فضای سبز دانشگاه فردوسی مشهد و رئیس سابق پژوهشکده انار در گفت‌و‌گو با «ایران» دراین‌باره این‌طور می‌گوید: «برنامه‌ریزی درستی برای پیش‌بینی تولید وجود ندارد. این مسئله نه‌فقط در مورد انار بلکه برای دیگر محصولات کشاورزی هم صدق می‌کند. ما با افزایش تولید محصول مواجه هستیم اما کارخانجات فرآوری نداریم. باید این کارخانه‌ها وجود داشته باشد که محصول را بخرند و تولیدات داشته باشند. الان نیم لیتر آب انار در یک کشور اروپایی چیزی حدود ۱۳ دلار قیمت دارد و من خودم چنین چیزی را به چشم دیده‌ام و تازه در داروخانه داشتند این محصول را می‌فروختند به‌ دلیل خاصیت درمانی آن. از انار استفاده‌های زیادی می‌شود کرد، از آب آن و همچنین تولید کنسانتره می‌توان کرد و تانن‌های موجود در انار که خواص خودش را دارد و همچنین استفاده از انار در تولید محصولات بهداشتی آرایشی اهمیت زیادی دارد. اگر این موارد در نظر گرفته شود، بخشی از محصول که به‌صورت تازه مصرف نمی‌شود می‌تواند به این مصارف برسد. قیمت برای کشاورز مقرون‌به‌صرفه نیست اما محصول با فراوری می‌تواند ارزش‌افزوده بیشتری داشته باشد. این‌که محصول زیاد است به‌هرحال جای خوشبختی است اما این‌که کشاورز بخواهد ضرر کند و ناامید شود، خیلی ناراحت‌کننده است. خیلی وقت‌ها دیده‌ام باغدار از کاشت انار ناامید شده و گفته پسته بکارم. درصورتی‌که هرکدام این‌ها جایگاه خودشان را دارند و حیف است که باغ چندساله را از بین ببرند. همچنین اگر شرایط صادرات تسهیل شود، یکی از محصولاتی که خارجی‌ها خیلی دنبالش هستند همین انار ایران است به‌ خاطر این‌که ارگانیک است، خصوصاً در کره جنوبی و ژاپن خیلی طرفدار دارد. ماسال‌ها در پژوهشکده انار روی این موارد کارکرده‌ایم و امیدوارم در آینده هم کارهای مؤثری در این زمینه انجام شود.»

تصاویر برداشتش با عنوان «یاقوت سرخ» در خبرگزاری‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود. چهره خندان باغداران در حال چیدن انارهای درشت وزنانی که زیر درختان انار، دانه‌ها را با چوب می‌تکانند و همان‌جا بساط رب پزی را علم می‌کنند. پشت تمام این زیبایی‌ها اما غمی است که به چشم نمی‌آید؛ غم باغدارانی که فروش محصول سودی برایشان در پی ندارد و ازاین‌روست که هرسال بدهکارتر و بدهکارتر می‌شوند. موعد پرداخت وام‌های بانکی می‌رسد و دست باغداران همچنان خالی است.»