کارآفرینی و رفاه در حکومت عدل علوی

نگاهی به برنامه هاي توسعه و آبادانی و رفاه اجتماعی در حکومت علوي از ارتقاء توسعه و سازندگي، کاهش فاصله بین فقیر و غنی، ایجاد جامعه ای به دور از شکاف طبقاتی و زدودن چهره فقر و بينوايي حکایت دارد، در این حوالی تشویق حضرت به مقوله کار و کارآفرینی و کسب روزی حلال با صراحت مورد تاکید قرار گرفته است.
مولا علی(ع) هیچ گاه به دنبال نفع شخصی نبود، آن حضرت با دستانی پینه بسته نماد خویش‌فرمایی بود که هم برای خود و هم جامعه منفعت داشت. هیچ گاه رفاه و عدالت اجتماعی و توسعه و آبادانی از سوی آن حضرت مورد غفلت و فراموشی قرار نگرفت.
اجرای برنامه اصلاحات اقتصادی در حکومت علوی به منظور بهبود معیشت مردم
در اینجا باید به این مسئله اشاره کرد که در حکومت علوی چندین مسئله به هم گره خورده و در کنارهم، به صورت پیوسته مورد عنایت ویژه حضرت است. یکی از آنها کار، دیگری توجه به رفاه اجتماعی و سپس انجام اصلاحات اقتصادی و بهبود معیشت مردم از طریق رفع تبعيض در تقسيم بيت المال، ممانعت از بوجود آمدن ثروت هاي نامشروع، عمران و آبادانی، تامین حقوق واقعی محرومان و از کار افتادگان و بازگرداندن دارايي هاي عمومي است.
در برنامه اصلاحی امیرمومنان محرومان جامعه در راس توجه قرار گرفتند چرا که مطابق دیدگاه ایشان جامعه اسلامي مطلوب جامعه اي توسعه يافته و داراي تعادل همه جانبه است.
بد نیست برای بررسی اصلاحات امیرالمومنین(ع) و نمایش عملکرد ایشان در حوزه رفاه اجتماعی و اقتصادی نگاهی به اوضاع جامعه بعد از رحلت پیامبراکرم(ص) و روی کار آمدن ابوبکر، عمر و عثمان اشاره ای داشته باشیم. در این هنگام با دورانی رو به رو بودیم که تبعیض، فساد اداری و امتیازات بی پایه و اساس در جامعه بیداد می کرد، ملاک تقسیم بیت المال قریشی بودن یا اموی بودن افراد بود و در این دوران شاهد اختلاف طبقاتی شدید بین مسلمین بودیم. در همین حال معاويه مي گفت: «قريش در حسب و نسب و جاه و مردانگي از همه عرب برترند» و در این میان عثمان، خزانه را ملک شخصي خليفه مي دانست.
طرحي را عثمان در خصوص زمين هاي في ء و مفتوح عنوةً که توسط نیروی نظامی فتح می شد، ارائه کرد و همین امر موجب بوجود آمدن مالکان بزرگ شد. عثمان در قالب این طرح عنوان کرد که دارندگان اين زمين ها، مي توانند سهميه شان را با آنان که در حجاز يا يمن و سایر سرزمين ها هستند، مبادله کنند. رفته رفته بسياري از صحابه از نظر مالي، ثروتمند شدند و هر کدام از آنان صاحب صدها هزار اسب و شتر و غلام با خانه ها و کاخ های مجلّل بودند اما این در حالی بود که مردم محروم جامعه هر روز محروم تر می شدند، این امر به تدريج سبب گسترش دامنه اعتراضات شد تا آنجا که ناراضیان به مدينه رفتند و پس از محاصره خانه عثمان، او را به قتل رساندند.
سرانجام با انتخاب امام علی (ع) به مقام خلافت؛ کاخ آمال و آرزوهاي ثروتمندان ویران شد و آن حضرت نخستین گام ها را در جهت برقراری رفاه اجتماعی و اصلاحات اقتصادی برداشت. ایشان فرمود: «همگي بندگان خداييد، دارايي ها از آنِ خداست و ميان شما به صورت مساوي تقسيم خواهد شد».
رفع تبعیضات موجود در جامعه و قرار دادن همه شهروندان در یک رده بدون دادن امتیاز خاص از مهمترين اقدامات حضرت برای برقراری رفاه اجتماعی وعدالت اسلامي بود و ایشان با اجراي سياست مساوات و مصادره اموال نامشروع، زمینه لازم را براي رسيدن به اصلاحات واقعي در حوزه اقتصاد هموار کرد از دیگر سو تلاش براي عمران و آباداني و اصلاح معاش مردم، يكي ديگر از مواردی بود که حکومت علوی برای آن برنامه ریزی داشت.

امام علي(ع) رسالت عمران و آباداني زمين را به فعلیت می رساند و در نامه خود به مالك اشتر، يكي از وظايف اصلي او را آباد كردن مصر برشمرده و می فرماید: «اين دستوري است كه بندة خدا علي به مالك‌بن‌حارث اشتر در فرمانش به او صادر كرده است و اين فرمان را زماني نوشت كه وي را زمامدار و والي مصر قرار داد تا ماليات‌هاي آن سرزمین را جمع و گردآورد و با دشمنان آن سرزمين بجنگد و به اصلاح آن همت گمارد و به آباداني شهرها، قصبات و روستاها و قريه‌هاي آن بپردازد».
«بايد نگريستن تو به آباداني زمين بيش‌تر از ستاندن خراج باشد، كه ستاندن خراج جز با آباداني ميسر نمي‌شود و آن‌كه خراج مي‌خواهد، ولي به آباداني نمي‌پردازد، شهرها را ويران و بندگان را هلاك مي‌كند و كارش جز اندك راست نخواهد بود».
در دیدگاه حکومت داری حضرت امیر(ع) می بایست برای افرادی که علی رغم اشتغال، درآمدشان کفاف خرج زندگی شان را نمی داد حداقل سطح زندگی تامین میشد، همچنین از منظر امام علی (ع) افزايش درآمد‌هاي مردم و کمک به رفاه آنان حق مردم بر دولت بوده و جزو اصولی است که نباید فراموش شود. حتی حضرت بر کاهش مالیات و تخفیف آن در زمان مشکلات مسلمانان تاکید داشته و می فرماید: «پس اگر مردم شكايت كردند از سنگيني ماليات، يا آفت‌زدگي يا خشك شدن چشمه‌ها يا كمي باران يا خراب شدن زمين در سيلاب‌ها يا خشك سالي، در گرفتن ماليات به ميزاني تخفيف بده تا امورشان سامان گيرد و هرگز تخفيف دادن در خراج تو را نگران نسازد؛ زيرا آن اندوخته‌اي است كه در آباداني شهرهاي تو و در آراستن ولايت‌هاي تو نقش دارد و رعيت تو را مي‌ستايد و تو از گسترش عدالت ميان مردم خشنود خواهي شد و به افزايش قوت آنان تكيه خواهي كرد».
کار و کار آفرینی در دیدگاه علی (ع)
بدون شک با بررسی زندگی حضرت علی (ع) در می یابیم که برای امیرمومنان مفاهیم عمران و آبادانی، افزایش رفاه عمومی و اجتماعی و فعالیت اقتصادی دارای مفهومی اساسی و کلیدی است.
برای ایشان کار و کارآفرینی نیز به اندازه اصلاح اقتصادی، رفاه اجتماعی و توسعه و آبادانی دارای ارزش و اعتباری والاست به طوری که امیرالمومنین(ع) طی 25 سال سکوت پرخروش خویش که حق خلافت ایشان غصب شد برای حفر چاه، انجام فعالیت های کشاورزی، باغداری، حفر قنوات، احداث مزارع و نخلستان ها تمام همت خویش را به کار بست و آن حضرت نه تنها خود الگوی واقعی و تمام عیاری براي کار و فعاليت بود بلکه با اين عمل مردم را نیز تشويق مي نمود که هرگز دست از کار و تلاش برندارند زیرا این امر سبب ارتقاء عزت نفس می شود، در حقیقت حضرت می خواهد به جامعه اسلامی بیاموزد که دست دراز کردن به سوی دیگران و خود را محتاج دیگران نشان دادن، عار و ننگ است.
در نظر حضرت موقعیت ممتاز اجتماعی یک فرد، هیچ منافاتی با اصل کار کردن و یا کار برای دیگران ندارد و خود حضرت نیز با فعالیت هایی که در عرصه کار و کارآفرینی داشتند، این مسئله را به عینه به اثبات رساندند. امام علی (ع) در همین ارتباط می فرماید: مبغوض می دارم کسی را که نسبت به کار حیات مادی اش تنبل و بی اعتنا است؛ زیرا کسی که نسبت به زندگی دنیایش چنین است، در مورد آخرتش تنبل تر و بی اعتناتر است.
برای حضرت بخش کشاورزی دارای جایگاه ویژه ای است، ایشان همواره نسبت به مدارا کردن با دهقانان تاکید فرموده و به فرماندهان نظامی نیز اعلام کرده بود که به کشاورزان ذره ای ظلم و ستم صورت نگیرد.
در حقیقت جایگاه شناسی کار و کارآفرینی از نظرگاه دین مبین اسلام نشان می دهد کار برای حضرت علی (ع) به مثابه جهاد نگریسته شده و در روایتی می خوانیم که عبادت 70 جزء بوده و مهمترین آن کسب مال حلال است.
در گستره تاریخ همیشه عالمان دینی ما ستایشگران فرهنگ کار و تلاش بودند و ائمه اطهار به ویژه امیرالمومنین (ع) نمونه عملی و عینی در این زمینه بود.
بررسی شاخصه های کار و کارآفرینی در سیره امیرالمومنین (ع)

روزگار ما دوران حاکمیت تفکر لیبرال بر اقتصاد می باشد و در این رهگذر توجه به مبانی اقتصادی و کار و کارآفرینی از مهمترین ضرورت های این مهم محسوب می شود، بی تردید انسان شناسی دینی و جهان بینی ارزشی از مهمترین مولفه های تاثیرگذار بر فرهنگ اقتصادی در اسلام است و در این مسیر اولین شاخصه کار و کارآفرینی در سیره امیرالمومنین (ع) داشتن انگیزه الهی است و ایشان کسب رضایت خدا را بزرگترین آرمان کار می داند.
ابن ابی الحدید نقل می کند که علی (ع) برای آبیاری درختان خرمای یهودیان مدینه با دستان خود آب می کشید تا جایی که دستان حضرت تاول می زد و در آخر دستمزدی که برای این کار دریافت می کرد را به فقرا صدقه می داد.
دومین شاخصه کار و کارآفرینی در سیره حضرت کاردانی و مهارت شغلی است، بدین معنا که حضرت علی (ع) در حوزه های مختلف کار و تلاش خویش درصدد کسب مهارت نیز بود و کار را به نحو احسن انجام می دادند، سومین شاخصه از منظر ایشان کار آفرینی است به طوری که حضرت نه تنها به کار مشغول می شد بلکه کار خود را زمینه ای برای فعالیت دیگران تعبیر می کرد و در حالی که با دستان خویش بیل می زد، دیگران را هم به کار فرامی خواند تا آنان تشویق شده و از بهره اقتصادی و رفاه اجتماعی برخوردار شوند.
چهارمین شاخصه ایشان در خصوص کار و کارآفرینی؛ تقسیم ساعات خویش برای اوقات فراغت، کار و عبادت بود و اگر می‌گوییم در سیره حضرت امیر(ع) کار و تلاش دارای اهمیت زیادی بود به این معنا نیست که ایشان در تمام طول شبانه روز مشغول کار باشند، زیرا حضرت آرمان خاصی داشت و فاصله میان اوقات فراغت و کار را تنظیم کرده و به خانواده، فراغت و عبادت خویش نیز می پرداخت.
پنجمین شاخصه در این ارتباط برقراری نظم و وجدان کاری است، در این راستا روایت های متعددی وجود دارد که بیانگر این مهم است که مسلمانان متعهد باید بپذیرند که در انجام کار، نظم و وجدان مسئله ای مهم است.
بدون شک تبیین شاخصه های کار و کارآفرینی در سیره امیرالمومنین(ع) به جامعه ما که با آسیب های فراوانی در این عرصه روبروست، کمک می کند. قطعا المان های توسعه و آبادسازی اسلامی در سیره علوی متعدد است به عنوان نمونه حضرت علی (ع) به عنوان الگوی مومنان برای کار و تلاش به مهندسی فرهنگی کار و کارآفرینی روی آورد.
آن حضرت در مذمت بیکاری و تنبلی سخن ها گفته است، علی (ع) می فرماید: اگر کسی آب و خاکی را پیدا کند ولی با این حال اظهار فقر کند، از رحمت الهی به دور است.
ایشان بر مسئله قناعت و قناعت ورزی نیز تاکید داشته و از دیدگاه ایشان بهترین زندگی، زندگی همراه با قناعت است و آن حضرت معتقد بود که کار باید در مسیر رضای خدا و نه صرفا تامین اهداف دنیوی باشد.
توجه به عوامل فرامادی در مقوله اقتصاد و کار، صدقه دادن، صله رحم، خوش خلقی در کار و عدم خیانت به صاحب کار و انجام کار برای رضای خدا در موضوع کارآفرینی و رفاه اجتماعی نقش دارد. هرچند که گفته می شود کار و تلاش برای رفاه اجتماعی و تامین معیشت خانواده، جهاد است اما گاهی انسان به کارهایی می پردازد که کاذب و دروغین است و حضرت در این خصوص می فرماید: هرکس به کارهای کاذب و بیهوده بپردازد، آنچه را که مهم و مطلوب است از دست می دهد بنابراین امیر‌مومنان هم مسلمانان را به انجام کار و فعالیت دعوت کرده و هم از انجام امور بی فایده و کاذب بازمی دارد.

مرضیه صاحبی