پژوهش تقاضامحور، نیاز واقعی بشر در حال و آینده  

حرف آنلاین_ یادداشت، دکتر سیدباقر حسینی کریمی عضو هیات علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مازندران، در یک یادداشت تحلیلی به‌مناسبت هفته پژوهش، به بررسی نقش پژوهش تقاضامحور در زندگی حال و آینده بشر پرداخت، متن کامل این یادداشت را در زیر مشاهده می‌کنید:

بسم الله الرحمن الرحیم/ اگر بخواهیم یک جمله زیبا، راجع به پژوهش بیان کنیم، قطعا یکی از آن جملات، پژوهش نیازمحور است و صد البته، ملتی دست برتر را خواهد داشت که نه تنها پژوهش‌هایش را بر مبنای نیاز روز جامعه، بلکه بر مبنای نیازهای آتی بشر، منطبق سازد. به فرموده حضرت علی علیه السلام؛ العِلمُ سُلطانٌ، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، ومَن لَم یجِدهُ صیلَ عَلَیهِ(شرح‏ نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹) علم اقتدار است. هر کس این قدرت را به چنگ آورد، می‌تواند تحکم کند و بر دیگران، غلبه پیدا کند و هر کسی این اقتدار را به دست نیاورد، بر او غلبه پیدا خواهد شد و دیگران بر او تحکم می‌کنند. در معارف دینی ما، کلید واژه‌ای وجود دارد که می‌تواند اشاره به همین مطلب باشد.

علم لاینفع(علم بی‌فایده) علم بی‌فایده، باعث عمرسوزی و فرصت سوزی، سرمایه‌سوزی، سرخوردگی‌های فراوان روحی و اجتماعی و سلطه‌پذیری یک ملت از ملت‌های پیشرفته می‌شود. اینجاست كه خاتم رسل، حضرت رسول اكرم صلّى الله علیه و آله و سلّم از چنین علوم بیهوده‌اى به خدا پناه مى‌برد، آنجا كه در نیایش و عرض حاجت خود به بارگاه الهی، معروض مى‌دارد:اللهمّ إنّى أعوذ بك من علم لا ینفع. «بار پروردگارا! من به تو از علم بدون فایده پناه مى‌برم! ». پژوهشی که مشکلی از مشکلات جامعه را حل نکند از مصادیق علم بی‌فایده است.

حج یکی از جامع‌ترین عبادات، در اسلام است. لذا در بسیاری از موارد، وقتی می‌خواهند ثواب و پاداشی برای یک کار خوب، معین کنند می‌گویند ثواب یک یا چند حج را دارد. مثلا در ثواب سلام بر امام حسین علیه السلام، نقل شده است که ثواب بیست حج را دارد. در میان اعمال حج، طواف کعبه از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است. تا جایی که از ارکان حج به‌شمار آمده و ترک عمدی آن، باعث بطلان حج است.

مرحوم کلینی(ره)، حدیثی از امام صادق(ع) نقل می‌کند که شگفت‌آور است، ابان بن تغلب می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: هرکس خانه خدا را طواف کند، خداوند عزوجل ۶ هزار حسنه برای او می‌نویسد،۶ هزار گناه از او می‌آمرزد،۶ هزار درجه به وی عطا می‌فرماید و ۶ هزار حاجت از او برآورده می‌سازد. سپس فرمود: «قَضَاءُ حَاجَهِ‌الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَ طَوَافٍ حَتَّى عَدَّ عَشْراً»؛ گره‌گشایی از کار یک مومن، ۱۰ برابر این طواف فضیلت دارد(من لایحضره‌الفقیه، ج ۲، ص ۲۰۸). یعنی اگر با انجام یک پژوهش، گرهی از کار مردم باز کنی، ثواب آن، ده برابر طوافی است که آن همه اهمیت برای آن ذکر شده است. از آیت‌الله فاضل لنکرانی(ره) جمله‌ای جاودانه و دلنشین نقل شده است که می‌فرمود: من 50 سال است دارم اسلام می‌خوانم. بگذار خلاصه‌اش را برایت بگویم: واجباتت را انجام بده؛ به جای مستحبات، تا می‌توانی به‌کار مردم برس؛ کار مردم را راه بینداز. اگر قیامت کسی از تو سوال کرد، بگو فاضل گفته بود.

برخی می‌پرسند، مگر تا کجا می‌توانیم پژوهش‌ها را نیاز محور کنیم؟ پاسخ روشن است. پیشرفت‌هایی که در صنایع مختلف و ابزارهای مختلف صورت گرفته را ببینیم، چقدر با گذشته متفاوت است. بشر، وقتی اولین هواپیما را ساخت، فکر می‌کرد که مرزهای علم و دانش را درنوردیده و به پایان علم در این زمینه رسیده است. ولی امروز می‌ببینیم که سرعت تحول در صنایع هوا و فضا چقدر است.

قرآن کریم، خطاب به همه اجنه و انسان‌ها می‌فرماید؛ یا مَعْشَرَالْجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانْفُذُوا لَا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ.(۳۳ الرحمن) ای گروه جنّ و انس! اگر می‌توانید از مرزهای آسمان‌ها و زمین بگذرید، پس بگذرید، ولی هرگز نمی‌توانید، مگر با نیرویی(فوق العاده)! جمله‌ «إِلَّا بِسُلْطانٍ» رمز آن است كه مى‌توان در آسمان‌ها و زمین نفوذ پیدا كرد. به‌ویژه آن‌كه در قرآن معمولا كلمه سلطان براى سلطه علمى به‌كار رفته است.

از دیدگاه قرآن کریم، نفوذ در آسمان‌ها فقط با سرپنجه مشکل‌گشای علم و دانشی که به صنعت منتهی شده است ممکن است. همه دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مراکز علمی باید این دعای رسول اکرم صلی الله تعالی علیه و آله را که فرموده است، (اللهمّ إنّى أعوذ بك من علم لا ینفع. «بار پروردگارا! من به تو از علم بدون فایده پناه مى‌برم!)، را سرلوحه کارهای علمی‌شان قرار دهند و آن را در عمل، محقق سازند.