منطقه آزاد مازندران؛ گذرگاه استراتژیک ایران در کرانه‌های خزر

حرف آنلاین: منطقه آزاد مازندران به‌عنوان تازه‌ترین قطب اقتصادی شمال کشور، نه تنها موتور محرک توسعه استان مازندران است، بلکه به‌دلیل موقعیت منحصربه‌فرد خود در کرانه‌های جنوبی خزر، نقشی راهبردی در اقتصاد ملی و تعاملات بین‌المللی ایران ایفا می‌کند. این منطقه، با اتصال سه بندر مهم کشور—نوشهر، امیرآباد و چپکرود تا میررود—به یک محور اقتصادی و ترانزیتی، جایگاه «گذرگاه استراتژیک» ایران در شمال را تثبیت می‌کند.

مزیت اصلی منطقه آزاد مازندران، جغرافیای آن است. این منطقه در تقاطع چندین کریدور مهم بین‌المللی قرار دارد و همین ویژگی، آن را به گره‌گاه تجارت و ترانزیت در حوزه خزر بدل کرده است. در قلب این موقعیت، بندر امیرآباد به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر خشکی‌محور ایران در دریای خزر، نقطه اتصال دریا، ریل و جاده است؛ محوری که کالاها را از جنوب و شرق ایران به سمت روسیه، قفقاز و اروپا روانه می‌کند.

منطقه آزاد مازندران در مسیر کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال–جنوب (INSTC) قرار دارد؛ مسیری که هند و خلیج فارس را از طریق ایران به روسیه و اروپا متصل می‌کند. این مسیر، جایگزینی سریع‌تر و اقتصادی‌تر برای مسیر سنتی کانال سوئز است و می‌تواند زمان حمل‌ونقل کالا را تا ۴۰ درصد کاهش دهد. نقش منطقه آزاد مازندران در ارائه خدمات لجستیکی، انبارداری و پردازش کالا، ارزش افزوده این کریدور را دوچندان می‌کند.

موقعیت این منطقه، آن را به دروازه شمالی ایران به‌سوی کشورهای عضو CIS (مشترک‌المنافع) تبدیل کرده است؛ از جمله قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و روسیه. این بازار بزرگ و پرتقاضا، فرصتی بی‌نظیر برای صادرات غیرنفتی ایران فراهم می‌کند. تسهیلات گمرکی و معافیت‌های مالیاتی منطقه آزاد مازندران، بستر مناسبی برای تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در مسیر ورود به این بازارهاست.

این منطقه نه‌تنها در مسیر شمال–جنوب، بلکه در محور شرق–غرب نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. از غرب با آذربایجان و ترکیه و از شرق با ترکمنستان و چین در ارتباط است؛ به این ترتیب، منطقه آزاد مازندران می‌تواند حلقه‌ای مؤثر در پیوند اقتصاد ایران با طرح «کمربند و راه» چین باشد. افزون بر این، هم‌جواری با دشت‌های حاصل‌خیز و جاذبه‌های گردشگری مازندران، امکان تبدیل این منطقه به پایگاه صادرات محصولات کشاورزی و مقصد گردشگری بین‌المللی را فراهم می‌سازد.

در کنار فرصت‌های ژئواکونومیک، چالش‌هایی نیز وجود دارد؛ از جمله محدودیت دسترسی به آب‌های آزاد از طریق بنادر جنوبی، رقابت فزاینده با بنادر فعال کشورهای خزری مانند باکو و آکتائو، و الزام به رعایت دقیق ملاحظات زیست‌محیطی در منطقه‌ای حساس چون خزر و جنگل‌های شمال. توسعه پایدار منطقه آزاد مازندران در گرو مدیریت علمی این چالش‌ها و موازنه میان رشد اقتصادی و حفظ محیط زیست است.

منطقه آزاد مازندران، با اتکا به موقعیت استراتژیک و ظرفیت‌های ترانزیتی، می‌تواند به پل چندبعدی ارتباطی ایران در اوراسیا بدل شود؛ پلی که در حوزه ترانزیت، حلقه اتصال شمال و جنوب است؛ در حوزه تجارت، دروازه ورود به بازارهای اوراسیا؛ و در حوزه اقتصاد ملی، پیشران توسعه صنعتی، کشاورزی و گردشگری شمال ایران. تحقق این چشم‌انداز، مستلزم سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای با کشورهای خزری است. در صورت تحقق این راهبرد، منطقه آزاد مازندران می‌تواند جایگاهی بی‌بدیل در نقشه ژئوپلیتیک اوراسیا یافته و سهمی تعیین‌کننده در آینده اقتصادی ایران ایفا کند.

دکتر محمد رحمانی – عضو هیأت علمی گروه علوم محیط زیست دانشگاه مازندران و عضو هیأت مدیره منطقه آزاد مازندران