خشکسالی، قهر طبیعت یا ضعف مدیریت ؟

واژه خشکسالی که زمانی برای ساکنان استان مازندران تداعی کننده بیابان های خشک و لم یزرع مناطق مرکزی ایران بود ، در سال های اخیر به کلامی مانوس تبدیل شد، کلامی که شنیدنش رعشه بر اندام هر کشاورز و دامدار می اندازد و آخرین نموری گلو شهروندان را در نای می خشکاند.

شاید برای ساکنان مناطق مرکزی کشور کمی عجیب باشد ، ولی واقعیتی فرهنگی – اقتصادی است که مازندرانی ها تا چند سال پیش از واژه ˈ خشکی گرفتن ˈ زمین برای وضعیت کم آبی استفاده می کردند و این یعنی محدود بودن ، موقتی بودن و قابل حل بودن مشکل کم آبی .

حدود بودن خشکی گرفتن زمین نیز به این معنا بود که در یک منطقه زمین یک کشاورز به دلیل رعایت نکردن زمان مناسب کشت یا کاشت محصول نامناسب و یا مدیریت نادرست آبیاری با خشکی مواجه می شد، در حالی که زمین همسایه اش یا هم ولایتی هایش دچار چنین مشکلی نمی شد.

مازندران به بارندگیش در چهار فصل سال شهرت دارد و بر اساس آمارهای رسمی میانگین بارندگی سالانه استان بیش از 700 میلی متر است.

اگر چه گزارش هواشناسی مازندران نشان از کاهش حدود 15درصدی میزان بارندگی استان نسبت به شاخص دوره بلندت مدت دارد ، اما واقعیت این است که در بعضی از ماه های سال پیش علاوه بر بارندگی مناسب ، بارش برف کم سابقه به ارتفاع 170سانتی متر در استان به ثبت رسید.

با این حال فصل نشای برنج در مازندران امسال در حالی آغاز شد که کم آبی دستکم دو ماه پیش از موعد سال های پیش رخ نشان داد و در بخش آب آشامیدنی نیز کمبود آب در شهرها و مناطق روستایی از فروردین ماه آغاز شد.

به اعتقاد کارشناسان اگر چه استفاده نادرست از اراضی ، انتخاب ناصحیح گیاهان چه از نظر گونه و چه از نظر تنوع، روش های کشت و زرع ، تناوب کشت گیاهان ، مدیریت ضعیف فناوری زراعی ، تراکم بالای گیاهان ، حاصلخیزی ناکافی و تامین آب از جمله شاخص های تاثیرگذار بر پدیده خشکسالی است ولی در مازندران نقش این عوامل در مقایسه با ضعف مدیریتی بخش آب ناچیز است.

آب در کوزه و …

آمارهای رسمی از یک سو و بررسی میدانی وضعیت موجود از سوی دیگر نشان می دهد که پرت و هرز رفتن آب در مازندران به رغم تهدید آمیز شدن کمبود این مایه حیات در تمامی بخش ها همچنان امری طبیعی تلقی می شود و ادامه دارد.

با توجه به آمار های آب منطقه ای به جرات می توان ادعای کرد که بی توجهی به مقوله اجرای طرح های سد سازی سبب شده است تا هرز رفتن آب در مازندران بدون هرگونه وقفه در کنار تشنگی زمین و انسان ادامه یابد.

بر اساس آمارهای رسمی، توان بالقوه آب مازندران در حد شش میلیارد و ‎ 600میلیون مترمکعب است که از این مقدار چهار میلیارد و ‎ 900میلیون مترمکعب آب های سطحی و بقیه آب های زیرزمینی است.

به طور میانگین سالانه حدود یک میلیارد و ‎ 550میلیون مترمکعب آب در بخش آب های سطحی و یک میلیارد و ‎ 350میلیون مترمکعب در بخش آب زیرزمینی بهره برداری می شود و بقیه آب سطحی در طول سال به صورت هرز به دریا می ریزد.

هرز رفتن آب در مازندران در حالی همچنان ادامه دارد که بر اساس آمار های رسمی حوزه کشاورزی این استان تامین کننده اصلی امنیت غذایی کشور است.

ضریب کشت در مازندران 35/1 درصد و حدود دو برابر میانگین هفت دهم درصدی کشور است. همچنین سطح زیر کشت سالانه در این استان بیش از 670 هزار هکتار و دو برابر میانگین کشوری است.

ارزش افزوده تولیدات بخش کشاورزی مازندران 5/10 درصد یعنی حدود چهار و نیم برابر میانگین کشور است و رتبه استان هم در این زمینه در کشور اول است.

در چنین شرایطی که کشاورزی مازندران از اهمیت ملی برخوردار است ، طی سال های گذشته کم ترین توجه در بخش سد سازی و افزایش توان ذخیره آب متوجه این استان بوده است.

برنج ، قربانی اول

از آنجایی که قالب فعالیت کشاورزی در مازندران برنجکاری است ، هم اکنون نگرانی از کمبود آب و خشکسالی بین شالیکاران در حال افزایش است.

کشاورزان مازندران در حالی شالیزارهای خود را امسال نشا کاری کرده و یا در حال انجام آن هستند که نشانه های خشکسالی رخ نشان داده است.

در حال حاضر بسیاری از کشاورزان شهرستان های آمل ، بابل ، محمود آباد و فریدونکنار که نشا کاری آنان تمام شده آب مورد نیازکشاورزی را با روشن کردن پمپ های چاه های آب تامین می کنند.

ˈ رضا علیپور ˈ یکی از شالیکاران بخش لاله آباد بابل گفت : هر سال موضوع کمبود آب و خشکسالی احتمالی از طریق تلویزیون و روزنامه ها از سوی مسوولان مطرح می شود اما زمانی که آب فراوان در شش ماهه دوم سال بدون هرگونه استفاده و ذخیره سازی به دریای می ریزد ، توجه نمی کنند.

وی با اشاره به ساخت سد ˈ لار ˈ بر روی رودخانه ˈ هراز ˈ اضافه کرد : هر چند این سد باهدف تامین آب کشاورزی استان مازندران و تهران ساخته شده است ، اما به دلیل نیاز شدید آب شرب تهران آب این سد به پایتخت رها می شود.

این کشاورز با بیان اینکه مسوولان ،سهم مازندران از آب سد لار را سالانه ‎ 240میلیون مترمکعب اعلام کرده بودند، گفت : در یک دهه اخیر که جمعیت تهران چندین برابر شده است به نظر می رسد سهم آب کشاورزی مازندران از سد لار نیز به صفر رسیده است .

وی افزود : همه می دانند که دشت هراز وسیع ترین دشت کشاورزی مازندران است و تنها از طریق رودخانه هراز مشروب می شود ، اما در یک دهه اخیر تا کنون برای ساخت سد روی این رودخانه اقدام جدی نشده و آب آن در شش ماهه دوم سال هرز می رود.

مازندران 240 هزار هکتار اراضی شالیزاری دارد که 110 هزار هکتار آن در دشت هراز واقع است و آب شالیزارهای این دشت بزرگ از رودخانه هراز تامین می شود.

ˈ رحمان آهو دشتی ˈ یکی از کشاورزان بخش ˈ کلیجانروستاق ˈ شهرستان ساری نیز کمبود و خشکسالی را در سال زراعی جاری جدی توصیف کرد و گفت : در نیم قرن اخیر سطح آب های زیرزمینی منطقه تا این اندازه پایین نرفته بود.

وی افزود : به رغم اینکه رودخانه منطقه ما لایروبی شده است ، اما آبی وجود ندارد که به نهر های مزارع سرازیر شود.

این کشاورز ساروی با بیان اینکه درختان سیاه ریشه از جمله سیب و باغ مرکبات منطقه نیز بر اثر کمبود آب در معرض جدی آسیب خشکسالی قر ار گرفتند ، بیان داشت : اگر بارندگی بهنگام نداشته باشیم علاوه بر اینکه باغداری از بین می رود به طور یقین شالیکاری و یا کشت سویا انجام نخواهد شد.

آری ، اینچنین است

مدیر عامل آب منطقه ای مازندران هم در گزارشی از آخرین وضعیت آبدهی رودخانه ها و ذخیره آب پشت سدها وآب بندان های استان به خبرنگار ایرنا گفت : از مهر ماه پارسال تا پایان فروردین سال جاری 400 میلی متر بارندگی گزارش شده است که نسبت به دوره شاخص 30 ساله فصل زراعی مازندران، 10 درصد کاهش نشان می دهد.

ˈ محمد ابراهیم یخکشیˈ افزود : امسال با کاهش 29درصدی روان آب های رودخانه های استان نیز مواجه هستیم.

وی بیشترین کاهش روان آب رودخانه های مازندران را ˈ نکا رود ˈ و ˈ تجن ˈ به ترتیب 65و 55درصد نسبت به دوره شاخص اعلام کرد و ادامه داد : نوبت دهی آب رودخانه ها نیز در حال انجام است.

یخکشی گفت : در حال حاضر تامین آب اراضی پایین دست شهرستان های مرکزی واقع در دشت هراز مورد توجه بیشتری قرار دارد.

وی از کشاورزان خواست تا نسبت به مدیریت آب شالیزارها بیشتر توجه کنند و تاکید کرد : امسال رهاسازی آب سد شهید رجایی ساری نیز زودتر از سال های پیش انجام شده است.

مدیر عامل آب منطقه ای مازندران به وضعیت ذخیره آب در پشت سدها و آب بندان های استان اشاره کرد و بیان داشت : 325 میلیون مترمکعب آب پشت سدها و 350 میلیون مترمکعب آب در آب بندان های استان ذخیره شده است.

وی افزود : تا کنون 25درصد آب آب بندان ها و 10 درصد آب پشت سدها مصرف شده است.

یخکشی بر لزوم مدیریت آب ذخیره شده در آب بندان های استان مورد تاکید قرار داد و گفت: از آنجایی که مدیریت آب آب بندان ها مشارکتی و در اختیار خود کشاورزان است ، نسبت به مصرف آب باید مدیریت بهتری داشته باشند.

وی مقدار ذخیره آب پشت سدهای مازندران اشاره کرد و افزود : با توجه به نیاز بیشتر آب کشاورزی ، این مقدار ذخیره جوابگوی نیاز کشاورزان نیست.

یخکشی نیاز آب سطحی کشاورزی مازندران را دو میلیارد و 200 میلیون متر مکعب عنوان کرد و گفت : این در حالی ست که کمتر از 700 میلیون متر مکعب روان آب تحت مدیریت است.

مدیر عامل آب منطقه ای مازندران وضعیت آب زیر زمینی استان را هم نامطلوب دانست و بیان داشت : در حال حاضر 81 هزار چاه مجاز در استان فعال است.

وی افزود : تعداد چاه های غیر مجاز نیز در استان بسیاز زیاد است.

او با اشاره به اینکه احداث 10 سد جدید در مازندران در دست مطالعه است ، افزود : سد سازی ها در مازندران با هدف تامین آب آشامیدنی نیز صورت می گیرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای مازندران میانیگن پیشرفت فیزیکی طرح احداث سد هراز را 9 درصد ، گلورد 75 درصد و سد البرز را 99 درصد اعلام کرد و اظهار داشت : با بهره برداری کامل از این سد ها بخش عمده ای از مشکلات کمبود آب کشاورزی و آشامیدنی مازندران رفع می شود.

یخکشی به اهمیت احداث سد مخزنی هراز اشاره کرد و گفت : این سد با سرمایه گذاری 167 میلیارد تومان در حال احداث است که تاکنون 14 میلیارد تومان آن هزینه شده است.

وی با بیان اینکه سد مخزنی هراز با تاسیسات وابسته ، شبکه آبیاری و کانال انتقال آب چالوس ، ظرفیت ذخیره آب آشامیدنی به مقدار یکصد میلیون مترمکعب و تامین آب آشامیدنی 103 هزار هکتار اراضی شالیزاری را دارد ، افزود : با بهره برداری از این سد برای یک میلیون و 200 هزار نفر نیز آب آشامیدنی تامین می شود.

چشمان خشکیده آسمان

رییس گروه پیش بینی هواشناسی مازندران در گزارشی از وضعیت بارندگی فصل زراعی ( از مهرماه 92 تا فروردین 93) در استان گفت : میانگین بارندگی در فصل زراعی 92-93 بیش از 478میلی متر بوده که نسبت به نرمال بلندمدت شش درصد کاهش و نسبت به سال زراعی 91-92 نیز حدود 11درصد کاهش نشان می دهد.

ˈ احمد اسدی ˈ افزود : در تحلیل وضعیت بارندگی ، میزان بارندگی در فروردین سال جاری نسبت به وضعیت نرمال حدود 45درصد افزایش نشان می دهد به طوری که بارندگی در جلگه و دشت از افزایش بیشتر و در ارتفاعات و کوهستان کمتر بوده است.

همچنین میانگین بارندگی در فروردین سال جاری نسبت به فروردین سال قبل افزایش چشم گیری را نشان می دهد.

اسدی ارتفاع برف کم سابقه بهمن سال قبل در مازندران را هم مناسب دانست و اظهار داشت : بارش بی سابقه برف در بهمن ماه سال قبل در شهرهای غرب مازندران به ارتفاع 140 تا 170 سانتی متر رسید و کاهش دمای هوا نیز 15 تا 25 درجه بود.

لبان خشکیده

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب شهری مازندران نیز با تایید پایین رفتن آب زیر زمینی و بروز نشانه های خشکسالی گفت : کاهش بارندگی ، کمبود آب در مازندران را تشدید کرد.

ˈˈذبیح الله ذاکری ˈ افزود : بررسی های صورت گرفته نشان می دهد بارندگی در مازندران در سال آبی جاری 27 درصد کاهش یافت.

وی ادامه داد : این وضعیت سبب کاهش ذخیره آب چاه ها و سفره های زیرزمینی شده است که 90 درصد آب آشامیدنی استان از آنها تامین می شود.

مدیرعامل شرکت آبفای مازندران گفـت : به لحاظ تامین آب آشامیدنی در بیشتر شهرهای استان با مشکلاتی مواجه هستیم و برای رفع این معضل تلاش بیش از پیش مسوولان برای تکمیل و بهره برداری از سدها ضروری است.

وی افزود : با تکمیل و بهره برداری از سدها در دست اجرا ، بخش زیادی از مشکلات مربوط به کمبود آب آشامیدنی در مناطق مختلف استان رفع می شود.

او ادامه داد : در صورت تخصیص اعتبار لازم ، چند دستگاه دیزل ژنراتور برای تاسیسات آبی غرب مازندران خریداری خواهد شد.

هم اکنون 9 سد در مازندران در حال بهره برداری و ساخت چند سد جدید نیز در دست اجرا است.

شرکت آب و فاضلاب شهری مازندران حدود 900 هزار مشترک را زیر پوشش دارد.

مازندران دارای 147 شاخه رودخانه ، یکهزارو 798 سردهنه کشاورزی ،48 رشته قنات ، هفت هزارو 394 دهنه چشمه و763 قطعه آببندان است.

بیش از 81 هزار حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق مجاز در استان مازندران وجود دارد که به طور میانگین سالانه حدود 2/1 میلیارد مترمکعب آب از آنها برداشت می شود.