جایگاه دیپلماسی فرهنگی در برنامه ی ششم

حرف آنلاین: دیپلماسی مهارت مدیریت تعامل و روابط دو جانبه و چندجانبه با جهان است و دارای ابزارها و روش های متعددی برای اعمال این مدیریت است. ملاحظات سیاسی، اقتصادی و امنیتی از حوزه های مهم و بنیادین در حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی بوده و هست. در دهه های اخیر و پس از پایان جنگ سرد در عرصه بین المللی، پای دیپلماسی های دیگری مانند دیپلماسی اقتصادی، هسته ای، فرهنگی و … هم به سیاست خارجی باز شد. فرهنگ و مؤلفه های فرهنگی به عنوان یکی از رکن های مهم سیاست خارجی مطرح شد. دیپلماسی فرهنگی به معنای استفاده از ابزارها و روش های فرهنگی برای معرفی و انتقال مفاهیم فرهنگی از یک‌سو و دنبال کردن اهداف سیاست خارجی براساس همین ابزارها و اثرگذاری های فرهنگی در جوامع مختلف از سوی دیگر است. امروزه حتی قوی ترین کشورها نیز ترجیح می دهند تا آن‌جا که ممکن است از شیوه های فرهنگی برای تأمین منافع خود استفاده نمایند.برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 5 مردادماه سال جاری تقدیم مجلس شورای اسلامی شد تا کمیسیون‌های تخصصی مجلس و سپس کمیسیون تلفیق به بررسی تبصره های آن پرداخته تا برنامه جامعی برای توسعه کشور در همه ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تهیه شود.نکته قابل تأمل در زمینه برنامه حاضر_ هرچند متن برنامه ششم توسعه که توسط رسانه ها منتشر شده است متن اولیه بود و احتمالا تغییراتی در آن وجود دارد_ سنگین تر بودن وزن بندها و تبصره های اقتصادی آن است. هرچند تلاش شده تا در ابتدای بندهای اقتصادی، محتویات آن مبتنی بر اقتصاد مقاومتی معرفی شود اما نمی توان ضعف های جدی آن را در حوزه‌های فرهنگی نادیده گرفت. در صورتی که دیپلماسی فرهنگی را به عنوان یک ابزار کارآمد در دهه اخیر در حوزه سیاست بین الملل پذیرفته باشیم، توانمندی ساختارهای فرهنگی کشور یکی از الزامات توسعه دیپلماسی کشور خواهد بود.در بررسی متن برنامه ششم توسعه تنها تبصره 29 و بندهای پنجم و ششم آن را می توان با دیپلماسی مرتبط دانست.

در بند پنجم تبصره 29 آمده است: «بکارگیری ظرفیت‌های دیپلماسی رسمی و غیر رسمی در سطوح دو و چند جانبه» این در حالی است که چنین بندی بدون هیچ بسط و شرحی برای مجریان ابهام دارد و بیشتر شائبه ادامه روند فعلی سیاست خارجی را به ذهن متبادر می نماید این در حالی است که سیاست های دولت فعلی نشان می دهد همچنان توجه وزارت خارجه به دیپلماسی رسمی و تنها به تعدادی خاص از کشورهای اروپایی است.در حوزه منطقه ای در سال های اخیر جمهوری اسلامی ایران نتوانسته روابط مؤثر دوجانبه یا چندجانبه ای در منطقه داشته باشد. سازمان های منطقه ای رونق چندسال قبل خود را نداشته و حتی موضوع تروریسم که معضل جدی منطقه در سطح وسیع محسوب می شود، تنها توانسته است کشورها را به صورت دوجانبه با یکدیگر مرتبط نماید و برسر میز مذاکرات بنشاند.استفاده از زمینه های فرهنگی به خصوص در روابط چندجانبه با کشورهای منطقه می تواند زمینه قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران را تقویت نماید. جمهوری اسلامی ایران با وجود پیشینه غنی تاریخی و تمدنی، زبان فارسی و هم‌زبانی با برخی از کشورهای همسایه، وجود نخبگان فرهنگی و هنری شناخته شده بین المللی و منطقه ای باید استفاده خود از مؤلفه‌های فرهنگی را در رساندن پیام های بین المللی افزایش دهد.نگاه صرفا اقتصادی حاکم بر برنامه ششم توسعه که بی شک از نگاه اقتصادی طراحان آن حکایت می کند، سبب شده است حتی در همین تبصره 29 نیز دیپلماسی اقتصادی بیش و پیش از دیپلماسی عمومی ذکر شود. رسانه هاي جمعي و ديپلماسي عمومي، سايبر ديپلماسي، زبان فارسي، شيوه هاي نمادسازي و تصويرسازي مشترک، مهم ترين روش ها و ابزارهاي نويني هستند که براي افزايش کارآمدي ديپلماسي فرهنگي ايران باید مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد که در بندهای این تبصره مغفول مانده است.

در بند ششم همین تبصره آمده است: «بهره‌برداری از دیپلماسی عمومی و روش‌ها و ابزارهای نوین و کارایی اطلاع‌رسانی در گستره فرامرزی برای تبیین دیدگاه‌های جمهوری اسلامی ایران و همچنین تقویت دیپلماسی مرزی»براساس بندهای پیشین تبصره 29 به منظور مدیریت منسجم، هماهنگ و موثر روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران بر مبنای اصول عزت، حکمت و مصلحت و برای پشتیبانی تحقق اهداف برنامه ششم، تمامی دستگاه‌های تابعه قوای سه گانه کشور مکلفند  تمامی اقدامات خود در زمینه روابط خارجی را با هماهنگی وزارت امور خارجه انجام دهند؛ این در حالی است که در سه سال گذشته وزارت امور خارجه با تمرکز بر مذاکرات هسته ای و دیپلماسی رسمی، فعالیت قابل توجهی در این زمینه نداشته است.

و از سوی دیگر چنین نگاهی به موضوع دیپلماسی عمومی و فرهنگی کشور سبب می شود تا سازمان ها و نهادهای غیر وابسته به وزارت امور خارجه و به خصوص نهادهای مردم نهاد (NGO ها)با محدودیت های جدی در این زمینه مواجه شوند.برنامه های توسعه باید نگاه همه جانبه ای به توسعه داشته باشند. نگاه صرفا اقتصادی به برنامه توسعه و آوردن چند بند و تبصره شعارزده در حوزه های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی نمی تواند در بلندمدت مشکلی را حل نماید.

فاطمه رضایی