تاریخ مردم مازندران؛ استقلال‌طلب و مبارزه‌جو

یک دکترای تاریخ جزییاتی از مفهوم مازندران، ورود علویان به مازندران و اهمیت آن در تاریخ شیعی ایران مطالبی بیان کرده و تاکید می‌کند که مردم استان‌ مازندران همواره دارای روحیه مبارزه‌جویی و مقاومت علیه ظلم و ستم بوده‌اند.

زری طاهری-حرف مازندران: چهاردهم آبان ماه برای ما مازندرانی‌ها روز خاصی است، شاید بهتر باشد بگوییم تلنگری برای اینکه لحظه‌ای به عقب برگردیم و به پیشینه خاکی که در آن متولد شدیم، نگاهی هرچند گذرا و کلی بیندازیم، اینکه اجداد و بزرگان ما در تبرستان (طبرستان) چه اتفاقات تاریخی را تجربه کرده و چه تمدنی را رقم زدند تا اینکه امروز استان‌ ما در این جایگاه قرار گرفت‌ و توانست روزی را در تقویم به نام خودش ثبت کند.

ما در روزنامه حرف مازندران به رسم هر ساله برخود لازم دانستیم تا برگ دیگری از دفتر تاریخ این استان را ورق بزنیم و ضمن یادآوری از گذشته مازندران گامی در مسیر احیا، حفظ و اعتلای فرهنگ خطه سرسبز استان برداریم، از این رو در مصاحبه‌ای اختصاصی با یکی از اساتید حوزه مازندران‌شناسی به گفت‌وگوی تفصیلی پرداختیم که شما را به خواندش دعوت می‌کنیم.

دکتر صفر یوسفی دکترای تاریخ، استادیار پیشین دانشگاه در رشته تاریخ، متولد روستای بهبنک از دهستان لاویج شهرستان نور از استان مازندران است که در حوزه‌های علمی و پژوهشی، تاریخ و جغرافیای تاریخی، ادبی، فرهنگی و هنری تالیف‌ها و تحقیق‌های متعددی دارد.

آثار علمی و پژوهشی دکتر یوسفی به‌صورت کتاب شامل؛ تاریخ غزنویان، جغرافیای تاریخی ولایت رویان و رستم‌دار (غرب مازندران)، جغرافیای تاریخی نور، شهرهای گمشده نور، عَنقای کوهستان یوش ( نیما یوشیج)، مجموعه شعرِ” سبز پوش بارانی” (درباره مازندران)، مجموعه شعرِ ” گندم ممنوع” است.

این دکترای تاریخ همچنین مقالات متعدد علمی و پژوهشی در حوزه‌های مختلفی از جمله؛ سیر تحوّل دین و مذهب در مازندران، مشروطیت در مازندران و غیره دارد و عضو هیات تحریریه مجله ” فصل فرهنگ مازندران”و عضو شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی مازندران است و به‌عنوان پژوهشگر برتر کشوری و استانی و فعال در حوزه‌های مطالعاتی دانش چند رشته‌ای طبق تعریف یونسکو شناخته شده است.

دکتر یوسفی به عنوان یک مازندران شناس وپژوهشگر در این گفت وگو جزییاتی از مفهوم مازندران، ورود علویان به مازندران و اهمیت آن در تاریخ شیعی ایران مطالبی بیان کرده و تاکید می‌کند که مردم استان‌ مازندران همواره دارای روحیه مبارزه‌جویی و مقاومت علیه ظلم و ستم بوده‌اند.

• اگر بخواهید تعریفی تاریخی از مازندران داشته باشید چه می‌گویید؟
• ۱۴ آبان ماه روز مازندران را که با نام علویان طبرستان پیوند خورده به همه مازندرانی‌های عزیز تبریک عرض می‌کنم، مازندران سرزمینی بس کهن، سرشار از اساطیر و پیشینه تاریخی طولانی و غنای فرهنگی و تمدنی بسیار شگفت‌انگیز است‌. از منظر جغرافیای تاریخی، مازندران تاریخی بسیار وسیع‌تر از امروز بود که حتی فرصت اشاره به آن نیست، این استان دارای تاریخی چندین هزارساله است، از کشفیات اخیر غار هوتو در بهشهر گرفته تا تمدن‌های تپه‌ای همچون گوهرتپه ساری و تپه کلاردشت، تا دوران پادشاهی‌های داستانی و اساطیری به‌نام پیشدادیان (قانون‌گزاران نخستین) مثل فریدون و قیامش با کاوه آهنگر علیه ضحاک و اساطیر مهم مثل داستان و افسانه آرش کمان‌گیر رازی، در جنگ ایرانیان با افراسیاب تورانی در زمان منوچهر پیشدادی از سلسله پیشدادیان که با پرتاب تیری به وسیله آرش از بالای کوه دماوند مرز ایران و توران مشخص شد. تاریخ باستانی مازندران از زمان مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان تا تاریخ ایران بعد از اسلام و قیام مازیار بن قارن نیز قیام علویان، تاریخی بسیار گران‌سنگ، سرشار، غنی و دیرینه را در برمی‌گیرد.

*مفهوم صحیح کلمه “مازندران” چیست؟

برخی نام مازندران را برگرفته از کلمه‌ای به نام ” ماز اندرون” دانسته‌اند که از دو بخش تشکیل شده، یکی ماز که آن را کوهی گفته‌اند که به نظر مورخان، جغرافیادانان قدیم و پژوهشگران کوهی است که مازندران را از نواحی داخلی و کویری ایران جدا کرده و از دامنه‌های جنوبی کوه ماز که بعدها در متون آریایی از آن به عنوان کوه هرا یاد شده و اکنون البرز نام دارد، دیگری اندرون به معنای درون، مازندران را جایی دانسته‌اند که در داخل و یا درون کوه ماز واقع شده است، مازندران نام دیگری به نام تبرستان (طبرستان) هم دارد که این دو نام را همزمان با هم به‌کار برده‌اند.
نام مازندران را طبق یک نظر دیگر بر گرفته از نام قوم “مازد” (مارد = آمارد) دانسته‌اند که در اصل مازد اندرون بوده یعنی جایی که قوم مازد در درون آن می‌زیسته‌اند و کوه ماز برگرفته از نام همین قوم است، گاه طبرستان (تبرستان) را قدیمی‌تر و گاهی مازندران را کهن‌تر دانسته‌اند و در تقدم و تاخر آن‌ها اختلاف نظر است، این که تبرستان (طبرستان) چیست به‌دلیل وسعت بحث فعلا به وجه تسمیه و نام‌گذاری تبرستان (طبرستان) نمی‌پردازیم و اینکه کدام یک از این نام‌ها قدیمی‌تر است جزییاتش در یک فرصت دیگر بیان می‌شود.

• در خصوص پیشینه علویان تبرستان (طبرستان) که روز ۱۴ آبان به نام آن‌ها به عنوان روز مازندران نامگذاری شده هم اختلاف نظرهایی هست؛
  علویان سادات شیعی بوده و با خلافت اموی و عباسی مخالف بودند به‌همین دلیل خلافت آن‌ها را قبول نداشته و آن‌ها را غاصب خلافت و امامت دانسته و خلافت را حق خاندان شیعی و خودشان می‌دانستند در نتیجه موجب آزار و ستم خلفای اموی و عباسی قرار گرفتند، بنابراین به‌دلیل فشار و آزار خلفای اموی و عباسی از مکه، مدینه، عربستان و عراق امروزی به مناطق مختلفی از جمله ایران کوچ و مهاجرت کردند و جاهایی همچون در شهر ری امروز، قم و مازندران ساکن شدند.
• وضعیت حکومت در آن زمان چگونه بود و مردم چه دینی داشتند؟
  آن دوران ایران توسط اعراب فتح شده بود ولی برخی از نقاط آن به‌طور کامل تحت تسلط آن‌ها نبود از جمله مناطق کوهستانی مازندران که فرمانروایان محلی در آنجا حکومت داشته و مردم کوهستان به آیین قدیمی زرتشتی معتقد بودند و در بین مردم در مناطق جلگه‌ای مذاهب سنی شاخه‌های شافعی و حنفی نه به‌طور کامل رواج داشت.
• چه شد که علویان وارد مازندران شدند؟
  در آغاز نیمه دوم قرن سوم هجری قمری که قیام علویان آغاز شد دست‌نشاندگان خلفای عباسی به مردم مازندران ظلم و ستم بسیاری روا می‌داشتند، اعم از دست نشاندگان عرب یا ایرانی! در این هنگام خاندان طاهری و کارگزاران آن‌ها در مازندران؛ سلیمان بن عبدالله طاهری حاکم طاهریان در ساری و نماینده او در چالوس به نام محمد بن اوس با ظلم و ستم بر مردم حکومت می‌کردند و محمد بن اوس سه نوع مالیات از مردم؛ یکی به نام خود، یکی به‌نام وزیرش و دیگری به نام پسرش می‌گرفت. سلیمان بن عبدالله و محمد بن اوس دست‌نشاندگان امیر طاهری به نام محمد بن عبدالله بن طاهر از خاندان طاهریان بودند که در خراسان حکومت می‌کردند.
• یعنی قبل ازعلویان، خاندان طاهری بر مازندران حکومت داشتند؟
  بله، این‌ها از بازماندگان طاهر بن حسین بودند که البته طاهر علیه خلافت عباسی قیام کرد و به طرز مشکوکی درگذشت، اما جانشینان او از سر تسلیم و اطاعت خلافت عباسی درآمدند، به‌دلیل ستم‌ها و ظلم‌هایی که نمایندگان طاهری و دست‌نشاندگان خلافت عباسی به مردم مازندران و یا همان تبرستان (طبرستان) روا داشتند مردم بسیار ناراضی بودند اما توان مقابله با طاهریان را که از سوی خلافت عباسی حمایت می‌شدند، نداشتند، بنابراین در پی رهبری بودند، سرانجام نزد سید محمددبیرکیاصالحانی معروف به سلطان کیمدور از سادات شیعه علوی در روستای صالحان در کجور امروزی سکونت داشت، رفتند که مقبره او امروزه در روستای صالحان واقع شده است.
• لطفا از عکس‌العمل مردم مازندران بیشتر بگویید؟
  مردم مازندران به همراه بزرگان از جمله عبدالله بن ونداامید و دیگران نزد سید محمد رفتند و تقاضای رهبری قیام علیه طاهریان را مطرح کردند اما سید محمد به آن‌ها گفت که شایستگی این کار را ندارد و آنان را نزد دامادش حسن بن زید در ری ساکن بود، فرستاد، مردم و بزرگان مازندران نزد حسن بن زید رفتند و تقاضای خود را مطرح کرده و او نیز با شرایطی این تقاضا را پذیرفت، سپس حسن بن زید به مازندران آمد و رهبری قیام را بر عهده گرفت و از کجور قیام را آغاز کرد. پس از جنگ‌های متعدد، پیروزی‌ها و شکست‌ها، سرانجام مردم مازندران موفق شدند که حکام طاهری را شکست داده و از مازندران بیرون کنند چون این‌ها به جز ظلم و ستم مالیات بسیاری از مردم مازندران می‌گرفتند.
• آغاز حکومت علویان از چه زمانی رقم خورد؟
  سرانجام در سال ۲۵۰ هجری قمری پیروزی نهایی پس از جنگی تعیین‌کننده که در لاویج‌رود چمستان نور رخ داد، به‌دست آمد و سلسله علویان تشکیل شد، حسن بن زید ملقب به داعی کبیر یا دعوت‌کننده بزرگ به‌عنوان اولین رهبر علویان طبرستان تا سال ۲۷۰ هجری قمری حکومت کرد، پس از او برادرش محمد بن زید که در جنگ با سامانیان در گرگان یا همان گلستان امروز، هیرکانیای قدیم کشته شد، پس از این دو نفر که از سادات حسینی بودند نوبت به فرد دیگری رسید که از معروف‌ترین فرمانروایان علوی بو‌د. فرمانروای مهم بعدی حسن بن علی الاطروش (به‌ گفته برخی کم‌شنوا یا یک گوش او بر اثر ضربه شمشیری در جنگ ناشنوا شده بود)، معروف به ناصر کبیر از سادات حسنی که با آمدن سامانیان به گیلان رفته و در آنجا به تبلیغ اسلام و آیین شیعه پرداخته بود، سپس از سال ۳۰۱ تا ۳۰۴ هجری قمری به مازندران آمد و در آنجا حکومت کرد، او به ناصرالحق هم معروف است.
• مرکز حکومت علویان کجا بود؟
  مرکز حکومت علویان را آمل دانسته‌اند و البته گاهی هم ساری، یعنی آن‌ها دو مرکز داشتند گاهی آمل و گاهی ساری، ناصرکبیر نقش بسیار مهمی در گسترش آیین شیعه و اسلام در مازندران داشت و مقبره او به‌عنوان گنبد ناصرالحق امروزه در آمل قرار دارد. مرکز حکومت او هم شهر آمل بود، دوران قدرت اصلی علویان ۵۴ سال است یعنی از ۲۵۰ تا ۳۰۴ هجری قمری که ناصرکبیر درگذشت. پس از ناصرکبیر حکومت علویان ضعیف شد، اگر چه تا سال ۳۱۶ هجری قمری ادامه پیدا کرد اما علویان در ۱۲ سال باقیمانده قدرت زیادی نداشتد، اگر چه این خاندان حضورش در تاریخ تا سال ۴۲۱ هجری قمری ادامه پیدا کرد ولی دیگر به به‌عنوان یک قدرت سیاسی محسوب نمی‌شدند‌.
• علت اهمیت حکومت علویان در تاریخ استان مازندران چیست؟
  اهمیت علویان در تاریخ ایران به چند دلیل است. دلیل اول؛ تشکیل اولین حکومت شیعی در ایران‌، دوم اینکه علویان مهم‌ترین عامل گسترش آیین شیعی چهار امامی یا زیدی در ایران و به تبع آن گسترش دین اسلام در مازندران، گیلان و گلستان امروز (گرگان قدیم) بودند، تا جایی که قبل از علویان، دین اسلام به اندازه کافی و به نحو گسترده در مازندران رواج نداشت، بنابراین گسترش شیعه با توسعه اسلام در شمال ایران، مازندران و … توام شد، دلیل دیگر اینکه با روی کار آمدن علویان در ایران، مازندران به استقلال سیاسی دست یافت و از ظلم و ستم فرمانروایان و حکام خلفای عباسی چه عرب و چه ایرانی برای مدتی نجات پیدا کرد. یکی از دلایل دیگر اهمیت علویان روحیه استقلال‌طلبی آنان و مخالفتشان با خلفای عباسی بود چنان که اشاره شد آن‌ها خلافت را حق خودشان و سادات شیعه علوی می‌دانستند و به نحوی نه تنها استقلال‌طلبی سیاسی خودشان را اثبات کردند بلکه استقلال سیاسی را هم به مازندران آوردند.
• رویکرد و نگاه مردم مازندران در دوران حکومت علویان چگونه بود؟
  مردم مازندران خودشان دارای روحیه استقلال‌طلبی و مبارزه‌جویی علیه خلفای اموی، عباسی و دست‌نشاندگان آن‌ها بودند و علویان از این روحیه استقلال‌طلبی استفاده کرده و توانستند اولین دولت شیعی را در مازندران و شمال ایران تاسیس کنند. مردم مازندران قبلا هم این روحیه مبارزه‌جویی را در قیام مازیار بن قارن به نمایش گذاشته بودند. اگرچه قیام مازیار با شکست مواجه و او دستگیر و به دار آویخته شد ولی نشانه‌ای از روحیه مبارزه‌جویی و مقاومت علیه ظلم و ستم، بهره‌کشی خلفای اموی و عباسی بود، به‌ این دلایل می‌توان گفت حکومت علویان اهمیت زیادی در تاریخ مازندران و ایران دارد.

به گزارش حرف؛ مازندران سرزمینی است که در آن اسطوره‌ها، تاریخ، فرهنگ و تمدن با یکدیگر تلفیق شده‌اند و دارای ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بسیاری در زمینه‌های مختلف از جمله تاریخ بوده است، نمونه مهم آن قیام علویان طبرستان است که سبب تشکیل اولین حکومت شیعی علوی در ایران شد که به ظلم و ستم و بهره‌کشی از مردم پایان بخشید و مذهب شیعه و به تبع آن دین اسلام را در شمال ایران گسترش داد و زمینه تاریخی مبارزات ضد ظلم و ستم‌گری را فراهم ساخت.