ناگفته‌های یک جامعه‌شناس از برنامه ذی‌نفوذان برای سمنان؛ مافیای زمین و معدن به دنبال آب!

الناز پاک‌نیا || تنها ساعاتی پس از انتشار خبر موافقت کلانتری با انتشار آب خزر به فلات مرکزی ایران که آن را همان انتقال آب خزر به سمنان کلنگ زنی شده در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، می‌نامند، بود که‌موجی از اعتراضات در استان‌های شمالی به‌ویژه در مازندران به پا خواست. اگرچه نمایندگان مجلس نتوانسته نبودند از در ردیف بودجه قرار گرفتن این طرح جلوگیری کنند اما در روز پس از نامه کلانتری، نظم مجلس را مختل کرده و با حضور در جایگاه هیئت‌رئیسه، اعتراض خود را به این طرح اعلام کرده و طرح استیضاح وزیر نیرو که باید این طرح را اجرایی کند را نهایی کردند.

فعال‌تر از نمایندگان مجلس در مخالفت با انتقال آب خزر، تشکل‌ها و انجمن‌های محیط زیستی و نیز بخش‌های دانشگاهی در استان مازندران است که با جدی‌تر شدن طرح انتقال آب خزر؛ وارد میدان شده و در آگاهی‌رسانی، تشکیل جلسات علمی و حلقه‌های انسانی در سواحل خزر فعال‌تر شدند.

محمدعلی غلامی عضو کمیته مهندسی آب با اشاره به چالش‌های فنی و راهکارهای انتقال آب در دنیا با اشاره به اینکه شرایط اقلیمی ایران و تغییر اقلیم باعث کاهش میزان بارندگی‌ها شده است و با کاهش بارندگی افزایش دما نیز رخ‌داده است، اظهار می‌کند: همه به دنبال یافتن آب از جاهای جدید هستند،  حفاری‌ها گسترش و انتقال بین‌حوزه‌ای نیز در دستور کار تمام استان‌ها و مناطق قرار دارد اما نکته مغفول این است که امروز این افراد کمتر به سمت کارهای نرم‌افزاری رفته‌اند. سمنان ۷۰۰هزار نفر جمعیت با باران سالانه ۱۲۰میلی‌متر در سال و کسری ۱۹۰ میلیون مترمکعب آب مواجه است. ازاین‌رو راحت‌ترین و ساده‌ترین کار به دلیل مجاورت با مازندران انتقال بوده که دو سناریو انتقال ۵۴ میلیون مترمکعب انتقال از سرشاخه در منطقه کبیر کوه در حال انجام است، سد فینسک دارای ردیف اعتباری شده است و سد چاشم در دستور کار قرارگرفته است.

وی می‌افزاید: طرح دوم در دریا و شیرین سازی مطرح‌شده که ۲۲۰ میلیون مترمکعب در سال برنامه انتقال بوده به این شرح که در ساحل گهرباران تأسیساتی ساخته و آب به مهدی‌شهر منتقل‌شده و در ۶۰۰ کیلومتری به سمنان می‌رسد‌. ۱۸۰ کیلومتر از مسیر انتقال در مسیر استان مازندران و روش انتقال نیز اسمز معکوس است. ۴هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان هزینه این طرح و  ۴۰۰ میلیارد در سال هزینه راه‌اندازی آن برآورد شده که این رقم به ۱۱هزار میلیارد تومان هزینه بهره‌برداری و هزار میلیارد تومان در سال در سال ۹۸ رسیده است درحالی‌که بسیاری از هزینه‌های اجتماعی و تخریب‌ها قیمت گزاری نشده است.

غلامی می‌گوید: چالش‌هایی که در طرح مطرح است تغییرات سطح آب دریای خزر به شمار می‌رود که در حال حاضر ازمنه‌ای ۲۶ به منهای ۲۷ رسیده است، ولگا که مهم‌ترین رودخانه‌ای که آورد خزر را داشته آبدهی آن کاهش‌یافته و تبخیر از آب دریای خزر نیز افزایش‌یافته است. مدافعان طرح باید بگویند در نزدیکی نیروگاه شهید سلیمی نکا ۱۰ کیلومتر لوله گزاری در کف دریاچه تغییراتی در این حوزه آبی ایجاد خواهد کرد. آیا اثرات زهکشی آن بر تالاب میانکاله دیده‌شده است‌. در طرح انتقال، شوری خزر ۵۰ گرم بر لیتر اضافه می‌شود و سالانه ده میلیون تن شوری به دریا وارد می‌شود، این رقم معادل این است که ۶۷۰هزار کمپرسی نمک وارد دریا شود. ۳۵ هکتار زمین به‌اندازه ۱۰ متر ارتفاع و یا ۴۴ زمین برابر ورزشگاه آزادی برای دپوی نمک‌ها نیاز است، از سویی درحالی‌که رژیم حقوقی دریا مشخص نیست  و خطر اینکه در آینده هر کشوری بخواهد می‌تواند از دریای خزر برداشت داشته باشد آیا اجرای آن اولین بار از سوی ایران خوب است. طرح استفاده از فاضلاب و کاهش مصرف آب در سمنان راهکارهای موفق می‌تواند باشد که نادیده گرفته‌شده است.

وی تأکید می‌کند، همه می‌دانند بحث انتقال از خزر طرح انحرافی است، این گروه به دنبال انتقال آب از سرشاخه‌ها هستند و متولیان استان باید هوشمندانه عمل کنند و تسلیم کارهای غیرفنی و غیرعلمی نشوند.

آیا سمنان کمبود آب دارد؟

امینی عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و رئیس جامعه جنگلبانی کشور نیز بابیان اینکه در تبعات زیست‌محیطی علیرغم آنچه پنهان کرده‌اند و در مجموعه‌های تصمیم گیر به آن‌ها دست‌یافتیم این است که آیا سمنان کمبود آب دارد یا نه  و کمبود در کدام بخش بیشتر است، تصریح می‌کند: روزی گفته شد که سمنان باید پایتخت اداری‌ شود و امروز بحث انتقال آب را پیش کشیده‌اند، در مازندران تراکم جمعیت بیشتر و ۲۰ برابر سمنان است، تعداد سکونتگاه‌های مازندران ۱۰۸برابر آن  و سهم مهاجرت مازندران ۲ و ۲۰ برابر استان سمنان است. نسبت آبادی‌های خالی از سکنه عکس یکدیگر است. مصرف آب شرب کشور  در سمنان از میانگین کشور بالاتر بوده و در زمره پرمصرف‌ترین‌های کشور قرار دارد. سمنان در تخلیه منابع رتبه چهارم را دارد باوجود جمعیت کم‌مصرف آب زیادی داشته است. انشعاب‌ها از بعد خانوارهای روستایی در سمنان بالاتر است و در طی سی سال رشد مصرف آب سمنان بالاتر می‌رود و درخواست آب آن ۳۵۰ درصد بیشتر خواهد شد.

وی تأکید می‌کند: اما مازندران سرانه ۱۰۳ مترمکعب کسری آب دارد، پروژه انتقال آب در سال ۴۰  مطرح شد که ابتدا قرار بود خط کشتیرانی باشد اما در سال  ۹۳ مشاور مهاب قدس مطالعه کرده و اجرای آن آغازشده است که مبنای مطالعات زیست‌محیطی را ندارد. در ۱۳۹۲ مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری آن را رد کرده است زیرا در طرح انتقال مبدأ باید راضی باشد و نباید ضرر کند. 

امینی درباره راهکارهای جایگزین طرح انتقال آب نیز می‌گوید: بر اساس قانون باید سند ملی الگوی مصرف آب تدوین شود و تهیه اطلس زیست‌بوم نیز تشکیل و اجرایی و  استقرار نظام زیست‌محیطی در کشور رونق بگیرد درحالی‌که پیش از طرح انتقال هنوز این برنامه‌ها اجرایی نشده است. در طرح انتقال علاوه بر هزینه‌هایی که در طرح آورده شده اشاره نشده که قرار است برق مازندران را مصرف می‌کنند  و ۱۶ میلیون مترمکعب خاک جابه‌جا شود. تخریب جنگل با لوله گزاری و تخریب دریا و ساحل با استحصال نمک همه زیان بارتراز آنی است که در طرح نوشته‌شده است. آب خزر به‌اندازه کافی آلودگی دارد و غلظت فلزات سنگین آن ۹۷ درصد افزایش داشته است. از سویی ۵۵ درصد مسیر انتقال کوهستانی است با زمینه‌های رانشی.  اورس های ۳هزارساله که جهانی است و‌ زیستگاه مارال مسیر حرکت جانوران خطرات بسیاری است که با انتقال آب خزر مازندران را تهدید می‌کند.

واقعیت‌های اجتماعی انتقال آب خزر

محمود شارع پور جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران اما در سخنان خود به نکته‌های مهمی برای نخستین بار اشاره‌کرده است؛ وی می‌گوید: در کتاب‌بین المللی پروژه‌های انتقال آب هزینه زیادی برای آن نوشته‌اند به‌طوری‌که برای هر دونقطه ابعاد گوناگونی دارد. این پروژه‌ها بار مالی شدید دارند، در همه دنیا ابتدا می‌گویند این طرح‌ها سرمایه گزار خصوصی دارند و داستان تمام این پروژه همین است‌ اما وارد بودجه‌های عمومی می‌شوند.  اثر دوم این طرح در رشد لجام‌گسیخته کشاورزی و توسعه شهری در محل دریافت‌کننده آب است و ما نگران پیامدها برای استان دریافت‌کننده هستیم که بافت اجتماعی را به هم می‌ریزد و کاربری زمین‌ها را تغییر می‌دهد. معتقدیم انتقال آب مساوی با بروز کشمکش بر سرزمین خواهد بود. نکته مهم در انتقال آب که باعث تنش بین منطقه اهداکننده آب و تنش در نگاه منطقه به دولت‌ها خواهد بود.

وی می‌افزاید: انتقال آب کلنگ به سرمایه‌های اجتماعی کشور و رابطه ملت و دولت به‌هم‌ریخته خواهد شد. این طرح‌ها اغلب باعث نابودی فرهنگ محلی می‌شوند و انبوهی از مسائل جدید اجتماعی را ایجاد می‌کنند. مصرف آب در منطقه دریافت‌کننده بالا می‌رود و بعد از اجرا نمی‌توان جلوی آن را گرفت مهم‌ترین نکته در طرح انتقال آب خزر این است که  سیستم هزینه‌های آن شفاف نیست و پول‌های هنگفت در این مسیر و تزریق پول به این پروژه‌ها صرف فساد می‌شود که باید قبل از اینکه وارد فاز اجرای انتقال آب  شویم راه‌حل‌های دیگر را بررسی کنیم. در دنیا مرسوم است که قبل از پروژه انتقال به مدیریت و کاهش تقاضای آب، سیاست رشد جمعیت و توسعه صنعتی توجه می‌کنند و سپس سراغ طرح‌های انتقال می‌روند. امروز باید دید آیا واقع تقاضای آب در سمنان رخ نداده است. امروز در سمنان مدیریت تقاضا برای کشاورزی کنترل نمی‌شود هدر رفت زیادی انجام می‌شود که نیاز به اصلاح الگوی کشت دارد؛ حتی سمن‌های زیست‌محیطی سمنان نیز نسبت به روند اجرای این طرح ناراحت هستند و خواستار احیای ساختارهای مصرف آب‌شده‌اند.

مافیای زمین و معدن به دنبال آب!

جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با اشاره به اینکه بررسی ۸۰۰ صفحه‌ای طرح انتقال آب خزر قابل استناد و علمی نیست، می‌افزاید: استاندار سابق سمنان گفته کمبود آب باعث عدم رشد جمعیت این استان شده است درحالی‌که در مرکز آمار طی ۱۰ سال اخیر رشد جمعیت سمنان ۲۰ درصد و در مازندران ۱۳ درصد است.  گزارش کارفرما که پشت پرده آن شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران در سال ۹۴ تاکنون هستند، تأمین آب شرب را  راهکار توسعه صنعتی  و جلوگیری از مهاجرت عنوان می‌کنند اما واقعیت این است که در جلساتی که داشته‌ایم و اسنادی که از این شرکت و شرکت مشاور به‌دست‌آمده است نشان می‌دهد گروه‌های ذی‌نفوذ به دنبال افزایش جمعیت سمنان از طریق مهاجرت تهرانی هستند که این امر برای آنان منافعی دارد.

وی ادامه می‌دهد: در پروژه انتقال آب به فکر افزایش قیمت زمین هستند و گزارش رسمی از شهرک‌سازی و فروش زمین و جذب افراد سرمایه‌دار برای ساخت‌وساز در سمنان وجود دارد، نامه‌اش موجود است که مشاور دنبال ارز دولتی است اما از سویی نیز به دنبال فروش آب حاصل‌شده از این راه نیز هستند. در طرح مطالبی هست که واقعاً گفته نمی‌شود، می‌خواهند آب را دوباره به صنعت و مردم بفروشند و از دولت می‌خواهند که این آب را مجدد خریداری کند! این گروه به دنبال استفاده از اعتبارات صندوق توسعه ملی هستند، قرار بود کارگروه‌هایی تشکیل‌شده و طرح را بررسی کنند اما وزارت نیرو ونهاد ریاست جمهوری بگوید نتایج کارگروه‌ها چه شد! وضعیت سرمایه اجتماعی مازندران نسبت سمنان به‌مراتب وضعیت مطلوب‌تری نیست و باید وضعیت منطقه اهداکننده نیز در نظر گرفته شود.

شارع پور در پایان با اشاره به اینکه در برخی متن‌ها این طرح نوشته‌شده است که با انتقال آب خزر، معادن سمنان احیا می‌شود و می‌توان معادن را به چرخه تولید بازگرداند درحالی‌که واقعاً این مطالب را بیان نمی‌کنند که این معادن در اختیار چه کسانی است، تصریح می‌کند: زمین‌ها و سرمایه‌گذاران طرح‌های صنعتی که امروز می‌خواهند از آب گران و شیرین شده با ارز دولتی و پول صندوق توسعه ملی به آن برسند، به نام چه افراد و گروه‌هایی است!