چالش آب‌بندان یا سد

ساختن سد برای جمع آوری آب های سطحی و مدیریت روان آب ها در حالی یکی از روش های پرطرفدار مدیریت آب در ایران محسوب می شود که بسیاری از کارشناسان با این روش مخالفند و معتقدند که گسترش سدسازی در مناطقی مانند شمال ایران، در درازمدت آسیب های متعددی خواهد داشت.

سدسازی را نه به طور کامل می توان نفی کرد و نه می توان گفت که امری کاملا مثبت است ، بویژه وقتی که بحث سدسازی برای مناطق شمالی ایران و استانی مانند مازندران که محیط زیست حساس و شکننده ای دارد مطرح می شود.

در مازندران چند پروژه بزرگ سدسازی طی چند دهه اخیر تعریف شده است. سد البرز نخستین سد بزرگی است که در مازندران ایجاد شده است. سد گلورد هم در شرق مازندران سال گذشته آبگیری شد و سد بزرگ هراز هم در حال ساخت است تا نیاز آبی مناطق پایین دست را تأمین کند. علاوه بر این سدها، برای مدیریت منابع آبی مازندران، 10 سد دیگر نیز در اندازه های مختلف تعریف شده که طبق برنامه ها باید تا سال 1425 به بهره برداری برسند. با بهره برداری از این سدها، میزان مهار آب های سطحی در مازندران به 38 درصد می رسد.

** هزینه های سدسازی

به هر حال سدسازی بخش قابل توجهی از آب های سطحی را مهار می کند؛ پس دلیل مخالفت برخی فعالان محیط زیست با سدسازی یا فاصله گرفتن کشورهای توسعه یافته با سدسازی چیست؟ چرا از حدود 2 دهه پیش تا کنون یک نهاد بین المللی برای بررسی آسیب های سدسازی در دنیا تشکیل شد و با عنوان ‘ کمیسیون جهانی سدها World Commision on Dams ‘ با نام مخفف ‘ دبلیو سی دی WCD ‘ در حال پیگیری این موضوع در مناطق مختلف دنیاست؟

نتیجه یافته های این کمیسیون جهانی نشان داد که با وجود ایفای نقش سدها در توسعه جوامع، هزینه های زیاد و گاهی غیرضروری نیز در بخش های اجتماعی، محیط زیستی و طبیعی ایجاد شده است.

امروز مخالفان سدسازی چند دلیل را مطرح می کنند. تخریب بخش هایی از محیط زیست، تغییر اقلیم و حتی پوشش گیاهی در مناطق پیرامونی سد و دریاچه پشت آن، جابه جایی و مهاجرت اجباری و برخی مسائل فنی دلایل اصلی این مخالفت هستند.

بخشی از استدلال این کارشناسان در استانی مانند مازندران دارای مصداق است . برای نمونه با آبگیری هر سد در منطقه ای مانند مازندران، بخش زیادی از جنگل ها باید تخریب شود و زیر آب برود. یا ایجاد دریاچه پشت سد، به دلیل نفوذ آب به لایه های زمین در شعاعی مشخص و همچنین افزایش رطوبت و میزان شرجی مناطق اطراف، اقلیم آن منطقه را تغییر می دهد.

مهاجرت هم بخش جدایی ناپذیر ساخت سد در مناطقی مانند مازندران است. با ساخت سدهای البرز و گلورد روستاهای متعددی به زیر آب رفتند و ساکنان این روستاها ناچار به مهاجرت شدند. طبیعتاً مهاجرت امری پیامددار است و نمی توان از چالش های آن چشم پوشید. بررسی های کمیسیون جهانی سدها در سال 2000 نشان می داد که ساخت سدها در نقاط مختلف دنیا، سبب مهاجرت اجباری حدود 40 تا 80 میلیون نفر شد.

** فرصت های پشت سد

با این حال سدسازی با هدف تأمین نیاز آبی بویژه در بخش کشاورزی، همچنان مورد توجه مسئولان و برنامه ریزان قرار دارد و برای آن اعتبارات کلانی در نظر گرفته می شود. حتی مسئولان این حوزه به پیامدهای مثبت سدسازی مانند اشتغالزایی و تبدیل شدن به جاذبه گردشگری به عنوان فرصت سازی های سدسازی علاوه بر تأمین آب نظر دارند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای مازندران مخالف منسوخ شدن سدسازی در دنیاست و اعتقاد دارد که سدها در مجموع سودشان بیشتر از زیانی است که ممکن است داشته باشند.محمدابراهیم یخکشی بر این باور است که سد بخشی اثرگذار در مدیریت منابع آب است و این که اجرای آن پیامدهایی هم به دنبال داشته باشد طبیعی است.وی درباره منسوخ شدن سدسازی در دنیا گفت: این طور نیست که بگوییم در کشورهای توسعه یافته سد نمی سازند ، اما آن ها سدهای بد یا سدهایی که پیامد زیست محیطی دارند نمی سازند. یا وقتی که سدی فرسوده شده باشد شاید ناچار به حذف آن شوند.مدیرعامل آب منطقه ای مازندران اظهار داشت: تاثیرات اقلیمی ساخت سدها در مقابل سودی که برای محیط زیست و منطقه دارند اندک است.

** چراییِ مناسب نبودن سدهای بزرگ

به گزارش ایرنا، اما این نگرش مورد تأیید کارشناسان نیست. به عبارت بهتر، کارشناسان موافق با ساخت سد، شکل دیگری از ذخیره سازی آب در سازه های انسان ساخت را برای مناطق شمالی ایران و استانی مانند مازندران تأیید می کنند که همان سازه های بومی یا آب بندان ها هستند.دکتر بابک مؤمنی پژوهشگر حوزه منابع آبی و سازه های مرتبط با آب معتقد است که مناطق شمالی ایران به دلیل مجاورت با دریای خزر و وجود رشته کوه طولانی البرز در امتداد آن از میانگین بارندگی بیشتری نسبت به سایر نقاط کشور برخوردار بوده و منابع آبی قابل استحصال در صورت مدیریت درست به راحتی پاسخگوی کل نیازهای آبی در بخش های کشاورزی، صنعت و آشامیدنی است.وی افزود: ما در مناطق شمالی، به سه دلیل فنی نمی توانیم روی ساخت سدها متمرکز شویم؛ نخست این که به خاطر نوع سازندهای ساختمانی فرصت نفوذ کمتری برای نزولات جوی فراهم می‌ شود. دوم این که در بخش‌هایی از مناطق بالادست که ظرفیت هیدرولوژیکی مناسبی وجود دارد، با کمبود تکیه‌گاه‌های لازم برای ساخت سدهای مخزنی مواجه است. دلیل سوم هم پراکندگی الگوی بارش‌ها در این ناحیه است به این معنی که اغلب بارش ‌ها در دشت اتفاق می ‌افتد و به دلیل کوتاه بودن طول رودخانه ‌ها در این منطقه ساخت سدهای بزرگ مقیاس خاکی هم با محدودیت‌های جدی مواجه است.استادیار دانشگاه پیام نور مازندران بهترین گزینه برای ذخیره و مدیریت منابع آبی سطحی در استان های شمالی و بویژه مازندران را سازه های بومی دانست و گفت: با توجه به مسائل عنوان شده، آب بندان به عنوان یک سازه بومی ذخیره‌ سازی آب، می تواند نقش ویژه ‌ای در آبیاری مستقل و تکمیلی زمین‌ های جلگه‌ای شمال کشور داشته باشد، سازه ای که هم نیاز آبی را تأمین می کند و هم می تواند برای پرورش ماهی و فعالیت های گردشگری مورد استفاده قرار گیرد.چالش دیگری که این کارشناس مدیریت منابع آبی به آن اشاره دارد، هزینه بر بودن انتقال آب از سدهای مخزنی بزرگ به مناطق پایین دست است. در حالی که تقویت آب بندان های موجود که افزون بر 800 قطعه آن در مازندران وجود دارد و ساخت بندها و سدهای کوچک در مناطق مختلف، با هزینه ای بسیار کمتر از ساخت سدهای بزرگ و بدون پیامدهای مطرح شده، برای انتقال آب هزینه ای به منظور ایجاد کانال نیاز ندارد.

** بازگشت به تجربه درست گذشتگان

این نگرش هر چند که در بین مسئولان چندان پررنگ نیست، اما با توجه به اختصاص دادن بیش از 670 میلیارد تومان بودجه برای بهسازی آب بندان های سه استان شمالی، به نظر می رسد که مورد توجه قرار گرفته است. ضمن این که مسئولان حفاظت محیط زیست از معدود مسئولانی هستند که عمدتا با این نگرش موافقند.مدیرکل حفاطت محیط زیست مازندران گفت: حالا که منابع آبی زیرزمینی آسیب دیده و منابع آبی سطحی باید جایگزین شود، بهتر از تجارب گذشتگان استفاده کنیم. بهسازی و گسترش آب بندان ها نقش زیادی در حل مشکل کم آبی دارد و راهکار بسیار بهتری از سدسازی است.

حسینعلی ابراهیمی کارنامی افزود: اگر شرایط ایجاب کرده به که بسمت ذخیره سازی آب برویم، بهترین راه این است که به دنبال ایجاد بندها و سدهای آبخیزداری و آبخوان داری گام برداریم. یعنی سدهایی که کوچک تر باشند و تعدادشان بیشتر باشد. با این روش آب کافی به لایه های زیرزمینی هم نفوذ می کند و منابع زیرزمینی تغذیه می شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران با تأکید بر این که مدیریت آب در حال حاضر درست نیست و باید اصلاح شود، یادآور شد: به جای سدسازی های گسترده باید ابتدا با اصلاح الگوی مصرف، استفاده از آب در کشاورزی را مدیریت کنیم و سپس تجارب گذشتگان را در ذخیره سازی آب به کار بگیریم.