فراموشی روز خزر و زخم‌هایش

هم زمان با لازم الاجرا شدن کنوانسیون منطقه ای “حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر” موسوم به “کنوانسیون تهران” در تاریخ ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵، این روز به عنوان “روز دریای خزر” نامیده شد تا یادآور اهمیت تعاملات و همکاری های ملی و منطقه ای در راستای حفظ اکوسیستم منحصر به فرد این دریا برای نسل های حاضر و آتی باشد. از این رو ۲۱ مردادماه نقطه عطفی در تاریخ همکاریهای زیست محیطی در رابطه با دریای خزر محسوب می شود.

کنوانسیون منطقه‌ای«حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» در ۲۱ مرداد ۱۳۸۵ میان پنج کشور حاشیه خزر تصویب شد؛ این کنوانسیون پروتکل‌های متعددی دارد که برخی به تصویب کشورهای اطراف رسیده‌اند و تعدادی هنوز در کش و قوس تصویب هستند، اما هدف تمام آنها حفاظت از محیط‌زیست این پهنه آبی است.

دریای خزر پهنه آبی بسته ای در شمال کشور است که مانند نگینی بر انگشتری می درخشد، این اکوسیستم ارزشمند علاوه بر زیبایی بخشی از نوار شمالی کشور و جذب هزاران گردشگر، دارای ذخایر نفتی فراوانی و تنوع زیستی زیادی است و مامن هزاران پرنده آبزی و کنار آبزی و انواع گونه های ماهیان است.

دریای خزر محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه و هزار و ۳۳۲ گونه جانوری است، علاوه بر این خزر محل زیست و رشد مرغوب‌ترین ماهی های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است، ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریا است، در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زندگی می کند که فک خزری نامیده می شود که البته در چند سال اخیر عوامل مختلفی حیات این گونه را در معرض تهدید قرار داده است.

خزر و تالاب های اطراف آن با وجود همه مرارت هایی که تحمل می کنند، اما سالانه میزبان صدها گونه آبزی، کنار آبزی و انواع پرندگانی است که از دوردست ها برای زمستان گذرانی وارد آن می شوند، حال تصور کنید اگر خزر خشک شود و یا دستخوش تغییراتی اساسی شود چه بر سر زیستمندان وابسته به آن به ویژه انسان ها خواهد آمد از این رو پنج کشور اطراف خزر با هدف حفاظت از محیط زیست دریای خزر در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) “کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر” موسوم به “کنوانسیون تهران” را امضاء کردند.

آخرین وضعیت پروتکل های الحاقی به کنوانسیون تهران

ذوالجودی با اشاره به آخرین وضعیت پروتکل های الحاقی به کنوانسیون تهران، گفت: پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی- پروتکل مسکو به تازگی و از تاریخ ۱۳ نوامبر ۲۰۲۳ (۲۲ آبان ماه ۱۴۰۲) لازم الاجرا شده است.

خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می کند.

در گذر زمان و در دوران های مختلف، این دریاچه منحصر به فرد هم از فعالیت های انسانی و بهره برداری های بیش از حد اقتصادی جان سالم به در نبرده و آنچه باعث تاثیرات سوء بر این اکوسیستم آبی شد تخریب اکوسیستم های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب بود. هر یک از دخالت های انسانی ضربه ای را بر بدن این دریاچه وارد کرد و ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیت های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر و آلودگی‌های آنها، صید بی‌رویه آبزیان خصوصا ماهیان خاویاری و … هر یک به نوبه خود تاثیر سویی را بر این اکوسیستم شکننده وارد کرد.

علاوه بر این، کشتی های تجاری نیز مشکل بزرگ انتقال آلودگی روز افزون در این پهنه آبی به شمار می روند، ورود سالیانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشورهای حاشیه دریای خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده‌ است ‌‎که خود تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر است.

به هر حال خطر زیست‌محیطی شدیدی که این حوزه آبی را تهدید می‌کند خود دلیلی است برای آنکه در هر مذاکره‌ای که میان کشورهای حاشیه خزر صورت می گیرد، نگرانی‌های زیست‌محیطی این دریا نیز در نظر گرفته شود، به طور یقین شرط لازم و ضروری بهره‌برداری مناسب از منابع دریای خزر ، رسیدن به توافق کامل میان کشورهای ساحلی در بهره‌برداری از منافع مشترک و مقابله با تهدیدهای مشترک ناشی از خطرهای زیست‌ محیطی است.