نـیـم‌قـرن بـاسـتـان‌شـنـاسـی در قـائـم‌شـهـر

مهدی خلیلی (دانشجوی دورۀ دکتری باستان‌شناسی دانشگاه مازندران)

طبق اعلام انجمن باستان‌شناسی آمریکا، امروز چهارشنبه (20 اکتبر / 28 مهر) روز جهانی باستان‌شناسی است. شکل‌گیری این رویداد خوش‌یمن به حدود یک دهۀ قبل بازمی‌گردد. در اکتبر ۲۰۱۱ میلادی / مهر 1390، برای نخستین‌بار روز ملّی باستان‌شناسی در آمریکا برپا شد. از سال 2013، این برنامه به «روز جهانی باستان‌شناسی» تغییرنام داد. در چند سال اخیر، بسیاری از باستان‌شناسان و میراث‌دوستانِ کشورهای دنیا این روز را جشن می‌گیرند. در این روز، باستان‌شناسان با برنامه‌های متنوّع ازجمله برگزاری سمینارها و تورهای بازدید از محوطه‌های باستانی و موزه‌ها، جدیدترین یافته‌های باستان‌شناسی کشورشان را به متخصصان و عموم مردم ارائه می‌دهند. طبعاً بزرگ‌ترین هدف برگزاری روز جهانی باستان‌شناسی، افزایش آگاهی عمومی برای حفاظت و صیانت از آثار تاریخی است. این اتفاق علمی جهانی در سال‌های اخیر، در ایران نیز بازخوردهای خوبی در محافل دانشگاهی و علمی داشته است. علی‌رغم زیبایی، جذابیت و هیجان‌انگیز‌بودن، باستان‌شناسی کاری سخت، نیازمند شوق، علاقه، حوصله و مطالعۀ گسترده است. این روز بهانه‌ای شد تا مروری کوتاه بر نیم‌قرن فعالیت باستان‌شناسی در زادگاهم، قائم‌شهر، داشته باشم.
فعالیت‌های میدانی باستان‌شناسی در ایران، از دورۀ قاجار آغاز شد. نخستین گام جدّی فعالیت باستان‌شناسی در مازندران، با بررسی ژاک دمورگان فرانسوی در سال 1286 هجری قمری (حدود 156 سال قبل)، صورت گرفت. او علاوه‌بر ثبت گویش‌های شمال ایران، به مطالعات جغرافیایی، قوم‌شناسی، توپوگرافی، زمین‌شناسی، چینه‌نگاری، فسیل‌شناسی و باستان‌شناسی منطقه نیز پرداخت. دمورگان در مسیر خود، از قائم‌شهر امروزی که در آن زمان، علی‌آباد نامیده می‌شد، عبور کرد امّا جز رود تِلار، نام دیگری از موقعیت‌های مکانی این منطقه در آثار او به چشم نمی‌خورد.
نخستین فعالیت‌های باستان‌شناسی در قائم‌شهر، که به‌صورت بررسی و شناسایی آثار تاریخی بود، به پیش از انقلاب بازمی‌گردد. در سال 1356، زنده‌یاد موسی درویش‌روحانی و حسن رضوانی از کارشناسان مرکز باستان‌شناسی ایران، در ادامۀ بررسی و شناسایی آثار باستانی مازندران، در شهرستان قائم‌شهر ـ که در آن زمان شاهی نامیده می‌شد ـ، تعداد زیادی از محوطه‌های باستانیِ منطقه را شناسایی کردند. در دهۀ 1360، زنده‌یاد دکتر منوچهر ستوده به بررسی قائم‌شهر پرداخت و در جلد چهارم کتاب «از آستارا تا اِستارباد» تعدادی از بناها و محوطه‌های تاریخی این شهرستان را معرفی کرد. یزدان نورانی کوتنایی در سال 1369، آثار تاریخی واقع در حدّ فاصل ساری و بابلسر، و بار دیگر در سال 1372، میان دو رودِ تِلار و بابلرود، را بررسی و تعدادی از محوطه‌های باستانی شهرستان قائم‌شهر را شناسایی کرد. در سال 1373، زنده‌یاد محمّدجعفر نیک‌خواه از اداره‌کل میراث فرهنگی استان مازندران در بررسی‌های میدانی خود در حدّ فاصل رودهای تِلار و تجن، تعداد دیگری از آثار این شهرستان را بررسی کرد.
تپه‌های کم‌وسعت موجود، درواقع بقایای روستاها و تپه‌های بزرگ‌تر بقایای شهرهایی از سده‌ها یا هزاره‌های پیش هستند. این محوطه‌ها محل سکونت انسان‌های گذشته است که به دلایلی ازجمله انواع بیماری‌ها یا بلایای طبیعی چون زلزله و سیل یا رویدادهای انسانی چون جنگ یا کوچ، متروک شده‌ و پس از سده‌ها یا هزاره‌ها، در زیر خروارها خاک مدفون شده‌اند. ازآنجاکه معمولاً پیرامون این محوطه‌های تاریخی با شخم‌زدن و کشت تخریب می‌شود، به مرور فقط هستۀ مرکزی تپه‌ها، امروزه به شکل کلّه‌قند یا مخروطی برجای می‌ماند.
نخستین کاوش باستان‌شناسی قائم‌شهر در سال 1374، صورت گرفت. تا پیش از این تاریخ، فعالیت‌های باستان‌شناسی این منطقه صرفاً بررسی و شناسایی آثار تاریخی بود. در طغیان رودخانۀ تِلار در زمستان 1374، در قسمت پیچان‌رود، دیوارۀ رودخانه در محدودۀ روستای سِراجکلا، یک قبرستانی باستانی در اثر رانش زمین و سیل تخریب شد. یک ماهیگیر محلّی وجود دو قبر را به اطلاع پژوهشگر فرهنگ و تاریخ، حسین صمدی رسانید. ایشان نیز این کشف را به اطلاع یزدان نورانی‌کوتنایی رساند و نورانی برای کاوش به این محوطه اعزام شد. دو تدفین مذکور که به‌صورت جنینی یا چمباتمه در جهت شرقی ـ غربی قرار داشت، مربوط به حدود سه‌هزار سال قبل است. علاوه‌بر دو اسکلت، دو دستبند برنزی با نقش سر مار و شش سفالینه نیز به‌دست آمد. زیر سر یکی از تدفین‌ها تخته‌سنگ کوچکی قرار داشت.
در سال 1376، نورانی‌کوتنایی کار تعیین عرصه و پیشنهاد حریم و لایه‌نگاری تپۀ قلعه‌کش (طالقانی) را به انجام رساند. این گمانه‌زنی و تعیین حریم برای اقدامات راه‌سازی و تعریض جاده در پیرامون این محوطه صورت گرفته است. در تیرماه 1380، سیّدعبدالوهاب موسوی‌نسب به مدّت پنج روز، محوطۀ درویش‌موسیِ روستای فولادکلا را کاوش کرد و بقایایی از دیوار و کف آجرچین مربوط به دورۀ قاجار یافت.
حسن رضوانی در سال 1381 و 1385، در دو فصل، تپۀ طالقانی را کاوش کرد. در این دو کاوش، تدفین‌هایی با قدمت حدود سه‌هزار سال و هزار سال کشف شد. میانگین سنّی اسکلت‌های یافت‌شده 18 تا 60 سال بود. برخی اشیای زینتی ازجمله النگو، گوشواره، گردنبند، ابزار و ادوات ریسندگی همچون سردوک و یک خنجر برنزی، یک سرنیزه برنزی، دستبند برنزی، دو مهره سنگی، دو مهره عقیق، ظروف سفالین اعم از کوزه، پارچ و بشقاب نیز در این کاوش‌ها به‌دست آمد. آنچه که در یافته‌های این محوطۀ باستانی از اهمّیت بیشتری برخوردار است، کشف تدفین سگی است که در آن، حیوان به پهلوی چپ و در جهتِ شمالی ‌ـ ‌جنوبی دفن شده بود. در کنار تدفین مذکور، جز مقداری خاکستر و قطعات سفالینِ خاکستری چیز دیگری به‌دست نیامد. به‌نظر می‌رسد اسکلت یافت‌شده در این محوطه، مربوط به سگ چوپانی بوده و صاحبش برای احترام به حیوان، آن را دفن کرده است. براساس مطالعات اوّلیه این سگ، حدوداً چهارده ساله و احتمالاً نر بوده است. باتوجّه‌به اینکه این یافته، منحصربه‌فرد بوده و تاکنون تنها در شش محوطۀ باستانی دیگر کشور مشابه آن به‌دست آمده است، برای مطالعۀ دقیق‌تر و حفاظت از آن، به‌طور کامل و پس از استحکام‌بخشی، به مخزن گنجینۀ اداره‌کل میراث فرهنگی مازندران انتقال داده شد. امید است پس از تأسیس موزۀ آثار تاریخی قائم‌شهر، این کشف مهم به نمایش گذاشته شود.
در سال 1386، برای تهیۀ اطلس باستان‌شناسی کشور، گروهی به سرپرستی سیّدمهدی موسوی‌کوهپر و به نمایندگی مصطفی شریفی بار دیگر قائم‌شهر را بررسی کردند. در سال 1387، مهدی عابدینی‌عراقی برای احداث شهرکی در ضلع شمالی محوطۀ گردکوه، بخشی از ضلع شمالی این محوطه را گمانه‌زنی کرد. در سال 1388، عبدالمطلب شریفی تپه گردکوه را ـ که باتوجّه‌به یافته‌های باستان‌شناختی، قدیمی‌ترین دورۀ آن به عصرآهن بازمی‌گردد ـ کاوش کرد. از یافته‌های مهم این کاوش شواهدی از دیوار خشتی بلندی با قدمت حدود سه‌هزار سال است. به‌نظر می‌رسد محوطۀ گردکوه در این دوره، دارای قلعۀ عظیمی بوده است. در حین کاوش، یک قبر با قدمت حدود سه‌هزار سال و یازده قبر مربوط به دوران اسلامی نیز یافت شد. در متون تاریخی دوران اسلامی، از این محوطه با نام شهر چَمنو یاد شده است و این خود نشان می‌دهد از حدود سه‌هزار سال پیش تا حدود شش‌صد سال پیش، این محوطه محل سکونت بوده است.
در سال 1390 و 1391، دو فصل کاوش آموزشی برای دانشجویان باستان‌شناسی دانشگاه سوادکوه در تپۀ پری‌جا واقع در روستای کِلاگرمحله، به سرپرستی عباس رضایی‌نیا برگزار شد. براساس نتایج کاوش‌های صورت‌گرفته، قدمت این تپه از حدود سه‌هزار سال تا هزار سال پیش است. یکی از یافته‌های باارزش تپه پری‌جا، مُهری استامپی با نقوش هندسی با قدمت سه‌هزار سال است. اینجانب نیز در سال‌های 1391 تا 1393، بار دیگر قائم‌شهر را به‌صورت پژوهش میدانی بررسی و صد اثر تاریخی را شناسایی کردم. ماحصل این بررسی کتابی است با نام «قائم‌شهر، باستان‌شناسی و آثار تاریخی»، که در سال 1394 منتشر شد.
پس از کاوش فصل دوم تپه پری‌جا و بررسی باستان‌شناسی اینجانب، عملاً فعالیت باستان‌شناسی میدانی در قائم‌شهر متوقف بوده است. بیشترین کاوش‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در استان مازندران، در شهرستان‌های قائم‌شهر، آمل، ساری، سوادکوه و بهشهر متمرکز است. فعالیت‌های باستان‌شناسی بسیاری در محدودۀ قائم‌شهر از گَدوکِ سوادکوه تا چپکرودِ جویبار انجام شده است. بسیاری از یافته‌های باستان‌شناسی این حوزه که شامل چند هزار شیءِ تاریخی است، در گنجینۀ آثار تاریخی در ساری نگهداری می‌شود. شایسته است این اشیای باستانی که اغلب آنها قدمتی سه‌هزار ساله دارند، با تأسیس موزه‌ای در قائم‌شهر به نمایش گذاشته شوند. موزه‏‌ یک پدیدۀ اجتماعی، یکی از معیارهای توسعۀ فرهنگی و اقتصادی و نیز نشان‌دهندۀ تاریخ، فرهنگ، هویّت و آداب هر ملّت است. شکل‌گیری و رونق موزه‌ها در ترسیم چهره و وجهۀ ملّی و بین‌المللی بسیار مؤثر خواهد بود.
اینجانب در یک دهۀ گذشته، فعالیت‌های پژوهشی بسیاری با محوریت باستان‌شناسی و آثار تاریخی قائم‌شهر در قالب کتاب، مقاله، سخنرانی، رادیو، رسانه، جراید و غیره داشتم و برای آشنایی مردم با تاریخ و آثار تاریخی منطقه و حفظ و صیانت آن بسیار کوشیده‌ و پیشنهادهایی هم در این‌باره به مسئولان مربوط ارائه داده‌ام. برپایی سایت‌موزۀ تپۀ گردکوه (بزرگ‌ترین محوطۀ باستانی استان مازندران) از نیازهای ضروری دیگری است که برای تاریخ و فرهنگ منطقه احساس می‌شود. این سایت‌موزه همگان را از روند کار باستان‌شناسان به‌صورت زنده مطلع می‌کند و به بسیاری از کنجکاوی‌ها و سؤالات پیرامون تاریخ و باستان‌شناسی منطقه پاسخی درست می‌دهد. این کارهای درخور، بی‌گمان، در آموزش فرهنگ همگانی و رونق گردشگری مؤثر خواهد بود.

اسکلت‌های یافت‌شده در تپه قلعه‌کش (طالقانی) با قدمت حدود سه‌هزار سال