سرنوشت نافرجام گویش مازندرانی

گروه فرهنگی: از سال‌های گذشته تاکنون حفظ و حراست از زبان و گویش‌های مختلف مازندرانی مطالبه همه گروه‌ها و مجموعه‌های هنری و فرهنگی در استان بوده است. از میان رفتن این گویش‌ها و ادغام شدن کلمات و نوشته‌ها در زبان فارسی و رواج زبان محاوره‌ای موجب شده است زبان بومی و محلی حال و روز خوشی نداشته باشد. حالا مدیر علمی اطلس زبانی ایران می‌گوید باوجوداینکه بخشی از کار تهیه اطلس زبانی ایران آغازشده و گویش‌ها جمع‌آوری‌شده است اما این امر از سوی مازندرانی‌ها و برخی استان‌های کشور حتی به مرحله آغاز نیز نرسیده است.

مدیر علمی طرح اطلس زبانی ایران خواستار همکاری استان‌ها در تدوین اطلس زبانی شد و گفت: کار گردآوری نمونه‌های زبانی آبادی‌های بالای ده خانوار کشور نیز در دستور کار قرارگرفته است.

فریال اخلاقی، بابیان اینکه در فاز سوم با چالش حفظ و بهره‌برداری از نمونه‌های زبانی صوتی ارزشمند گردآمده در دو فاز پیشین روبه‌رو هستیم، تأکید کرد: برای پیشبرد طرح و بازده‌ مشخص، باید توجه را به تدوین اطلس‌های استانی معطوف و مشارکت آن‌ها را در تدوین اطلس استان خود خواستار شویم.

او در تشریح فعالیت‌های صورت گرفته برای تکمیل این طرح گفت: سابقه‌ طرح ملی اطلس زبانی ایران به اوایل دهه‌  پنجاه و گردآوری نمونه‌های گویشی از آبادی‌های کشور برمی‌گردد، زمانی که با مشارکت فرهنگستان زبان و سازمان جغرافیایی ارتش در اجرای طرحی که «فرهنگساز» نامیده شد، قرار بود از هر آبادی بالای ده خانوار کشور به ازای هرگونه‌ زبانی رایج، یک نمونه‌  گویشی گردآوری شود.

این استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مبنای گردآوری را پرسش‌نامه‌ای دانست که باهدف مستندسازی ویژگی‌های عمده‌ گونه‌های زبانی ایران در فرهنگستان زبان تهیه‌شده بود و افزود: این گونه‌های زبانی مشتمل بر ۱۰۵ واژه و عبارت و ۳۶ جمله که گویشور در همراهی با فرد مصاحبه‌کننده، تک‌تک آن‌ها را به گویش خود دو بار تکرار می‌کرد و همه‌ی جلسه‌ هر مصاحبه بر روی یک نوار کاست ضبط می‌شد.

به گفته‌ی وی، هرچند این طرح در سال ۱۳۵۷ و در جریان تحولات زمان پیروزی انقلاب اسلامی متوقف شد، اما گنجینه‌ کاست‌های گردآوری‌شده علی‌رغم چند بار جابه‌جایی بین ارگان‌های مختلف تا حد زیادی محفوظ ماند و سرانجام در اواخر دهه‌ هفتاد به سازمان میراث فرهنگی کشور تحویل داده شد.

شناسایی گوناگونی زبانی ایران و ترسیم نقشه‌های زبانی

 اخلاقی، هدف طرح فرهنگساز، ضبط کاربرد واژه‌ها، عبارات و جمله‌های پرسش‌نامه از همه‌ی گونه‌های زبانی رایج در بخش‌های روستایی کشور را شناسایی گوناگونی زبانی ایران و ترسیم نقشه‌های زبانی بازنمودی (display map) و درنهایت ترسیم اطلس زبانی کشور دانست.

او با تأکید بر این‌که این طرح گردآوری هم‌زمان داده‌ها به‌صورت صوتی در میدان و آوانویسی نوارهای صوتی در مرکز را دنبال می‌کرد، ادامه داد: در جریان گردآوری نمونه‌های گویشی در دهه‌ی پنجاه، نمونه‌های گویشی برخی از استان‌ها مانند خراسان بزرگ (شامل سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی) و سیستان و بلوچستان به‌طور کامل گردآوری شد، در برخی از استان‌ها مانند کرمان و زنجان این طرح نیمه‌تمام ماند و در برخی از استان‌ها مانند گیلان، مازندران، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی کار اصلاً آغاز نشد.

امکان بهره‌برداری از گنجینه‌ گویشی گردآمده

او تاریخچه‌ی احیای طرح را مربوط به دهه‌ ۱۳۸۰ و با مدیریت علمی یداله پرمون دانست و ادامه داد: در اقدامات انجام‌شده در قالب طرح فرهنگ‌ساز، در فاز نخست طرح اطلس زبانی ایران در نظر گرفته شود و باهدف ایجاد امکان بهره‌برداری از گنجینه‌ گویشی گردآمده در دهه‌ پنجاه و فراهم کردن داده‌هایی قابل‌مقایسه از سراسر کشور، گردآوری از سایر مناطق کشور که تحت پوشش فرهنگساز قرار نگرفته بودند با همان رویه و با همان پرسش‌نامه در فاز جدید ادامه یابد.

اخلاقی با اشاره به این‌که با توجیهات علمی، برنامه‌ریزی‌های لازم برای تبدیل کردن طرح به طرحی پویا و رایانه‌ای صورت گرفت، افزود: لازمه‌ آن دیجیتال کردن نمونه‌های گویشی و نگارش بسته برنامه‌ رایانه‌ای خاص طرح بود که هر دو در دستور کار قرار گرفت.

مدیر علمی طرح اطلس زبانی ایران بابیان این‌که در این هدف، در سال‌های اولیه‌ دهه‌ هشتاد، گردآوری نمونه‌های گویشی از استان‌هایی که در طرح فرهنگساز گردآوری داده‌های زبانی در آن‌ها شروع نشده یا به پایان نرسیده بود آغاز و استان‌های کرمان، مازندران، گیلان، لرستان و هرمزگان از استان‌هایی بودند که در فاز جدید (پس از فرهنگساز فاز دوم در نظر گرفته می‌شود) گردآوری بخش‌هایی از داده‌های زبانی آن‌ها انجام شد.

او در ادامه بابیان اینکه در سال‌های ۸۳ و ۸۴ نسخه‌ اولیه‌  نرم‌افزار آماده شد، ادامه داد: برای استفاده از امکانات نرم‌افزار لازم بود فایل‌های صوتی موجود از گونه‌های زبانی با دقت زیاد و با الفبای IPA  آوانویسی رایانه‌ای شوند، برای این منظور حدود پانزده فارغ‌التحصیل رشته‌ی زبان‌شناسی دوره دیده که به ظرایف آوانویسی مسلط بودند به آوانویسی داده‌های زبانی مشغول شدند که حاصل کار آوانویسی ۵۶۰۰ نمونه‌ زبانی است.

اخلاقی بابیان اینکه طرح اطلس در سال ۱۳۸۶ در پی تحولات پیش‌آمده در پژوهشکده و پژوهشگاه میراث فرهنگی برای چند سال متوقف و در سال ۱۳۹۴ فاز جدید آن (فاز سوم و کنونی) آغاز به کارکرد، ادامه داد: این طرح در فاز جدید که ادامه‌ی فازهای پیشین و مکمل آن‌هاست، مستندسازی، بررسی  و ترسیم نقشه‌های زبانی رایانه‎ای گستره‎ زبان‌های ایرانی و غیر ایرانی رایج در مرزهای جغرافیایی کشور ایران را دستور کار دارد.

از هر آبادی بالای ده خانوار کشور یک نمونه‌ی گویشی

 این استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به اینکه در این طرح از هر آبادی بالای ده خانوار کشور یک نمونه‌ی گویشی از طریق مصاحبه‌ی زبانی و ضبط صدای گویشور گردآوری می‎شود، گفت: در ادامه  فایل‎های صوتی گردآمده در نرم‌افزار اطلس زبانی ایران در نقطه جغرافیایی خاص هر آبادی بارگذاری شده، با الفبای آوانگار بین‌المللی آوانویسی رایانه‎ای و نقشه‎های زبانی مناطق بررسی‎شده ترسیم می‎شود.

او تأکید کرد: برای برنامه‌ریزی و شروع کار مجدد اطلس ملی زبانی ایران در فاز سوم، با توجه به این‌که در گام اول دو اقدام «بازنویسی، ارتقاء و به‌روزرسانی نرم‌افزار اطلس زبانی ایران»با توجه به فنّاوری روز و رفع کاستی‌های آن و «ساماندهی گنجینه‌  صوتی و فیزیکی طرح »شامل فایل‌های صوتی، پرسش‌نامه‌ها و نوارهای کاست که نتیجه‌ آن آگاهی دقیق از تعداد نمونه‌های گویشی موجود و نیز استان‌ها و مناطق نیازمند گردآوری بود انجام شد، در این مرحله نرم‌افزار طرح بازنویسی و قراردادی برای ساماندهی گنجینه‌ی  صوتی و فیزیکی طرح منعقد شد.

وی ادامه داد: از مجری ساماندهی گنجینه‌ی طرح خواسته شد علاوه بر مرتب‌سازی فایل‌های صوتی، هر فایل را مجدداً بر اساس حروف اختصاری نام استان و شماره ویژه‌ای که به هرگونه زبانی اختصاص داده می‌شود، نام‌گذاری کنند تا نام هر فایل به‌خودی‌خود تا حدی گویای طبقه گونه‌ زبانی موردنظر باشد.

فهرستی کامل از گویش‌های طرح اطلس در محیط اکسل

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری او با تأکید بر قراردادی که تائید شد تا براساس آن، فهرستی کامل از گویش‌های طرح اطلس در محیط اکسل شامل نام گویش، کد گویش، تاریخ گردآوری، گردآورنده، گویشور، نام آبادی، شهرستان و استان ایجاد شود، اضافه کرد: این فهرست امکان جستجوهای متنوع را در مورد گویش‌های موجود در گنجینه فراهم می‌کند.

وی با اشاره به این‌که برای فراهم کردن امکان بهره‌برداری و استفاده از داده‌های ارزشمند گردآوری‌شده در سال‌های قبل و باهدف ایجاد امکان مقایسه‌ داده‌های زبانی سراسر کشور، تصمیم گرفته شد تا از پرسش‌نامه‌  اولیه‌ طرح بهره ببریم، افزود: در این پروسه برای جبران نقایص و کاستی‌های آن، در هر آبادی پس از ضبط اقلام پرسش‌نامه، با ترغیب گویشور به بیان خاطره، داستان کوتاه، رسوم خاص‌آبادی و غیره، گفتار آزاد، او را که حاوی اطلاعات زبان‌شناختی بیشتری از گونه‌ی زبانی رایج در روستاست، گردآوری کنیم.