جستجوی تاریخ طبرستان در دخمه‌های کافرکلی

زهرا اشکیود:  منطقه کافرکلی در طول دره هراز از آبادی اسک  تا روستای پنجاب بطول 42 کیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره و همچنین در چند دره فرعی نزدیک 250 اتاق دست کند در دل صخره قرار دارند. این مجموعه در نوع خود از لحاظ تمرکز در یک منطقه، در ایران منحصر بفرد است.

با بررسیهای صورت گرفته در محور هراز به در 13 نقطه با تعداد متغییر غارهای دست کندی مواجه هستیم که در دل کوه کنده شده اند که از جمله آن غارهای دستکند روستای آب اسک، غارهای دستکند روستای نیاک، غارهای دستکند دره آینه ممنون روبروی روستای نیاک درسمت راست جاده هراز، غارهای دستکند تخته پل در بین روستای نیاک و پلمون، غارهای دستکند دارسون در 3 کیلومتری شهر رینه، غارهای دستکند روستای گیلاس، مجموعه غارهای دستکند روستای پلمون، غارهای دستکند روستای کنار انجام، غارهای دستکند روستای آبگرم، غارهای دستکند روستای گزانه و ملار، غارهای دستکند روستای بایجان، غارهای دستکند روستای کهرود و کیان و مجموعه غارهای دستکند روستای پنجاب است.

این غارها جهت زندگی موقت یا دائم و  یا بصورت یک مجموعه تدافعی و دیده بانی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. وجود اتاق‌های متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی تالار و مکان‌های پخت و پز موید این مطلب است که در اینجا فضای معماری علاوه بر زندگی، مکانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز کاربرد داشته است. طبقات دوم عمدتا با رویکرد دفاعی و دیده بانی ایجاد گردید.

غارهای محور هراز تماما در دل کوه و در طبقات به سمت قله و بالا ساخته شدند. از نظر آب و هوایی لاریجان کاملا کوهستانی است، درواقع بخش عمده‌ای از سال هوا در اینجا سرد است. اگر این دخمه‌ها صرفا جهت زندگی بوجود آمده باشند  مثل اکثر دخمه‌هایی که در بالا از آنها نام برده شده باید در دل زمین کنده می‌شدند تا در مقابل باد و بوران و وضعیت بد جوی در امان باشند اما اینگونه نیست. تنها دلیلی که می‌توان از چیستی آن سخن به میان آورد بحث استفاده مقطعی و در مواقع اضطرای و حالت تدافعی بودن این دخمه‌ها  می‌باشد.

ساختمان داخلی این غارها نظم خاصی ندارد. تعدادی با یک دهنه ورودی هستند و تعدادی هم بوسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی تقریبا یک متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شدند. اکثر این کلونی‌های دستکند دارای اتاق‌هایی متعدد همراه با نورگیرها و مکان‌های دیده بانی، سرویس بهداشتی در طبقات بالا-پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می‌کرد و آشپزخانه تشکیل شده است.

برای آنکه از این دخمه‌های کافرکلی اطلاعات بیشتر دریافت کنیم گفت و گویی با میثم فلاح سرپرست هیئت باستان شناسی مجموعه کافِرکِلی‌های شهرستان آمل انجام دادیم.

چند مجموعه از این کافرکلی‌ها را کشف کردید؟

در نخستین فصل طرح بررسی و شناسایی مجموعه کافِرکِلی‌ها (مجموعه‌های دستکند صخره‌ای و کوهستانی) شهرستان آمل، نخستین شواهدی از استودان، گور دخمه و مقبره در البرز میانی، کشف شد. حدود ۱۰ مجموعه در روستا‌های کوهستانی دره هراز بخش لاریجان شامل کَهرود، پَنجاب، نیاک، پُل مون، اِنهِه، گَزانه و مَلار بررسی، شناسایی و مستندنگاری شد.

تحلیل‌ها و فرضیه‌های شما از این دخمه‌ها چیست؟

مهمترین تحلیل‌های اولیه از این مجموعه‌های دستکند، نشان از کاربری استودان، گوردخمه و مقبره شاید یکی از شاهک نشین‌های البرز دارد. در فرضیه آرامگاهی، شکل و شمایل ساختاری و فضای تدفین که بصورت تخم مرغی یا به شکل وان در بستر سنگی این دستکند‌ها حفر شده و با مصالح سنگ و آجر و ملات گچ و ساروج مشهود بود. در فرضیه گوردخمه، نوع پلان تو در تو و اتاقک شکل در یکی از آنها، ۴ اتاق در دل کوه و مرتبط با هم ایجاد شده و بقایای ملات بر بدنه ورودی که احتمالاً زمانی بسته بودن درب آن را قوت می‌بخشد. در فرضیه استودان، شکل، ساختار و فضای داخلی و ایجاد شده آن با نمونه‌های استودان‌های فارس مشابه بوده و برخی به گونه شکلی، قوسی و استوانه‌ای بوده اند.

این دخمه‌ها در کدام بخش واقع شده است؟

این مجموعه‌ها در کنار منابع آبی (رودخانه، حوضچه‌های طبیعی آب، آبشار و رود‌های میان دره ای) ایجاد شدند. البته مجاورت این مجموعه‌ها در کنار منابع آبی را می‌توان به نظریه‌های مطروحه آئینی در ارتباط با مهرپرستی در منطقه البرز و آمل ربط و بسط دهیم.

سخن پایانی!

امیدواریم نقوش، خط و یا علائمی در این مجموعه‌ها پیدا کنیم تا استناد‌های ما دقیقتر و متقن‌تر شود، ضمناً کارکرد دیده‌بانی و استقرار موقت برخی مجموعه‌های بررسی شده، همچنان به قوت خویش باقی است.

وجود این معماری بدون شک در شرایط خاص و بخاطر دفاع در مقابل حملات مهاجمین ایجاد گردیدند. همانگونه که می‌دانیم در قرون اولیه اسلامی صفحات مازندران یکی دو قرن از پذیرش آیین جدید سر باز زدند و در مقابل تازه واردان مقاومت کردند و این مقاومت‌ها در این بخش از طبرستان نمی‌تواند دور از ذهن باشد. آیا این دخمه‌ها نمی‌تواند محلی برای مقابله با هجوم اعراب باشد؟