باستان‌شناسی در شهرستان نور

سیّدابوالفضل حسینی (دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی ) شهرستان نور با قدمتی کهن در نیمۀ غربی استان مازندران قرار دارد. تاکنون دو محوطۀ ناتِل و قلعه پولاد این شهرستان توسط باستان‌شناسان کاوش شد. نخستین کاوش باستان‌شناسی شهرستان نور در محوطۀ باستانی ناتل در اردیبهشت 1384 با ایجاد گمانه‌‎زنی، تعیین حریم آغاز شد. فصل دوم کاوش این محوطه […]

سیّدابوالفضل حسینی (دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی )

شهرستان نور با قدمتی کهن در نیمۀ غربی استان مازندران قرار دارد. تاکنون دو محوطۀ ناتِل و قلعه پولاد این شهرستان توسط باستان‌شناسان کاوش شد. نخستین کاوش باستان‌شناسی شهرستان نور در محوطۀ باستانی ناتل در اردیبهشت 1384 با ایجاد گمانه‌‎زنی، تعیین حریم آغاز شد. فصل دوم کاوش این محوطه در سال 1389 بود. ساماندهی به بخش‌‌های به‌دست آمده در فصل اوّل برای حفاظت و مرمت، کسب اطلاعات بیشتر از داخل ارگ، اطلاعات در رابطه با ورودی بنا، دژهای نگهبانی، مطالعه برای احیاء و برگرداندن آب رودخانه به داخل خندق و فراهم‌آوردن بستر برای مطالعات طرح گردشگری ازجمله مواردی بود که در فصل دوم کاوش مورد توجّه قرار گرفته بود. فصل سوم کاوش در محوطۀ باستانی ناتل در سال 1395 صورت گرفت. عبدالرضا مهاجری‌نژاد سرپرست این سه فصل کاوش بود.
علاوه‌بر گزارش‌های کاوش‌ها از عبدالرضا مهاجری‌نژاد، جلد سوم کتاب «از آستارا تا استارباد» اثر زنده‌یاد دکتر ستوده، کتاب «تاریخ ناتل (نگاهی به وقایع هزارۀ اوّل هجری جلگۀ نور)» اثر داود ظفری و کتاب «جغرافیای تاریخی نور» اثر دکتر صفر یوسفی از مهم‌ترین منابع در شناخت این شهر تاریخی است.
قلعه پولاد در بلده یکی دیگر از محوطه‌های کاوش شده در این شهرستان است. قلعه پولاد یا قلعه بلده که در کتب تاریخی به نام قلعه نور شناخته می‌شود، در شمال شهر بلده، واقع است. این قلعه در بالای کوهی قرار دارد که از سه سمت شمال، جنوب و شرق به درّه‌‌های عمیق و پرشیب منتهی می‌شود. این قلعۀ تاریخی در سال 1385 به سرپرستی دکتر ابراهیم امیرکلایی، گمانه‌زنی و تعیین حریم گردید. بنای قلعه شامل سه قسمت اصلی است و بارویی اطراف آن را احاطه کرده است. برج‌‌های متعددی در هر سمت بارو وجود دارد و ارتفاع تعدادی از آنها که امروزه برجای مانده به هفت الی هشت‌متر می‌رسد. آب قلعه از چشمه مرتع ملرز با تنبوشه به قلعه فرستاده می‌شد. براساس نظر سرپرست کاوش، این قلعه مربوط به سلسلۀ پادوسپانان و با قدمت حدود ۷۰۰ سال است.
اینجانب طی یک دهه تلاش و فعالیت‌های میدانی در حوزۀ باستان‌شناسی در استان‌های گیلان و مازندران و انتشار مقالات در مجلات و سخنرانی در همایش‌‌های علمی باستان‌شناسی و برگزاری کارگاه آموزشی از مهم‌ترین اقدامات بنده در این حوزه است. به دلیل عدم پژوهش‌های میدانی منسجم، کاستی‌‌ها و کمبود منابع، سبب شد تا به بررسی و شناسایی محوطه‌‌های باستانی منطقه داشته باشم. در ادامه به شرح مختصری از فعالیت‌‌های میدانی و پژوهشی صورت گرفته می‌پردازم.
بندر سولده (نور)
اینجانب بررسی‌‌ باستان‌شناسی را با محوریت منظر دریایی در تیرماه 1395، در شهر نور انجام دادم. محدودۀ بررسی بندر یا پیش‌بندر در بخش شرقی نور و ابتدای تمیشان بود، که امروزه فقط پایه¬های چوبی آن اسکله در ساحل نور قابل مشاهده است. طی بررسی‌‌ها و عکس‌برداری از این منطقه و همچنین تحقیقات محلّی صورت‌گرفته از زنده‌یاد کاظم کاظمیان پدر میرزاآقاجان ناخدای کشتی (کرجی، پراخود) نشان می‌دهد این کشتی‌‌ها از بندر نور به بندر باکو (بادکوبه) تجارت می¬کردند. محصولاتی که از بندر نور صادر می¬شد شامل: برنج، الوار چوبی (ریل قطار) پودر چوب (نئوپان) و در مقابل از بندر باکو محصولاتی مانند پارچه، نفت، قند، شکر و مصنوعات فلزی وارد می¬کردند.
طی بررسی‌‌های میدانی و نقل‌وقول‌‌های سالخوردگانِ نور، گویا در کنار این بندر، کارخانه صنایع چوب قرار داشت که با ارّه‌‌های بخار کار می¬کرد و چوب‌‌ها را از جنگل‌‌های نور تهیه و از طریق واگن‌هایی تا ساحل حمل می‌کردند. محدودۀ برداشت این چوب‌‌ها در جنوب شهر نور تا اطراف ناتل و جنگل‌های چمستان و در شرق تا محدوده کلوده محمودآباد بوده است. این پژوهش در قالب مقالاتی در نشریه الکترونیکی باستان‌شناسی منظر دریایی و سیمنار داخلی منتشر شد.
پیمد
محوطۀ باستانی پیمد در سال 1396 توسط نگارنده و حسین نعمتی طی بررسی‌‌های پژوهشی شناسایی شد. با توجّه به موقعیت جغرافیایی این منطقه و همچنین قرار گرفتن شاخه‌‌های رودخانه گلندرود، به خوبی نشان‌دهندۀ اهمیت استقرار در منطقه مذکور است. محوطۀ پیمد یکی از محوطه‌‌های استقراری ناشناخته پیش از تاریخی در منطقه بوده که با فاصلۀ کمی در منطقۀ فوق قرار دارد. متأسفانه بخش عمده‌ای از این محوطه بر اثر برش جاده منتهی به زمین کشاورزی از بین رفته است. در بررسی پیمایشی، قطعات سفال قرمز با نقش سیاه و تیغه و ابزار سنگی یافت شد، که با توجّه به یافته‌‌های سطحی محوطه و به‌خصوص ویژگی سفال‌های گردآوری‌شده، می‌توان استقرار در این محوطه‌‌ها را به حدود نُه‌هزار سال تا پنج‌هزار سال قبل نسبت داد.
وازَک
محوطه وازک یکی از محوطه¬های استقراری و قبرستانی ناشناخته پیش از تاریخی در منطقۀ نور است که متأسفانه بخش‌هایی از این محوطه بر اثر برش جاده و زمین کشاورزی از بین رفته است. اینجانب در سال 1397 در بررسی پیمایشی از محوطه و تخریب حاصل از برداشت بیل مکانیکی در سطح و حفاری‌‌های غیرمجازی که صورت گرفته، آثار معماری و ردیف پی سنگی و آثار قبرستان در اطراف جاده و پراکندگی سفال‌های قهوه‌ای و قرمز منقوش، خاکستری و سیاه ساده و داغدار، استخوان انسانی، اثر سوختگی و خاکستر که مربوط به حدود هفت تا پنج‌هزار سال پیش است را مشاهده کردم. ماحاصل این بررسی، انتشار مقالات در همایش و سمینارهای باستان‌شناسی بود.
کاروان‌سرای پاکبود
در بررسی و شناسایی اینجانب در سال 1398، کاروان‌سرای کوهستانی در ارتفاعات یالرود شهرستان نور را مورد مطالعه قرار دادم. کاروان‌سرای پاکبود در جنوب‌شرقی روستای یالرود و در ارتفاعات بخش بلده شهرستان نور قرار دارد. این کاروان‌سرای کوهستانی با مصالح سنگ، ملات گچ و آهک در مسیر جادۀ قدیم تهران ـ بلده (شمال؟) احداث شده است. این بنا سرپوشیده با پلانی مستطیل‌شکل است و ورودی‌‌های مجزایی با طاق هلالی در جهت شمالی واقع شده است. با استناد به شواهد و مدارک تاریخی و مطالعۀ یافته‌های باستان‌شناسی، می‌توان گفت این منطقه‌ در دوره‌های گذشته از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار بوده است و به دلیل عبور و مرور کاروان‌های تجارتی و سیاحتی از آن منطقه و ایجاد ارتباط میان شمال و جاده‌‌های اصلی قدیمی واقع در فلات مرکزی اهمیت به‌سزایی داشته است. کاروان‌سرای پاکبود با توجّه به عملکرد و کارایی آن و نوع پلان و سبک ساخت، جزو کاروان‌سراهای بین‌راهی کوهستانی سرپوشیده محسوب می‌شود. حاصل این پژوهش ارزشمند انتشار مقاله‌ای در دانشگاه مازندران بود.